Sülün, Murat. “Kur’ân-ı Kerîm’de Kudüs’e Atıflar”. Diyanet İlmî Dergi 60/4 (Kudüs ve Mescid-i Aksa 2024),

Kur’ân-ı Kerîm’de Kudüs’e Atıflar *

Geliş Tarihi: 7 Temmuz 2024 Kabul Tarihi:

Murat Sülün

Prof. Dr. / Professor

Marmara Üniversitesi / Marmara University

İlahiyat Fakültesi / Faculty of Theology

https://ror.org/02kswqa67

https://orcid.org/0000-0002-8277-0265

muratsulun@hotmail.com

Öz

Makalede; Kudüs tarihinin konu alındığı âyetlere ilişkin tartışmalı yorumlar ve arz-ı mukaddese, halîfe, kıble, el-mescidü’l-aksâ gibi izaha muhtaç olduğu görülen kavramlar vuzûha kavuşturulmaktadır. Bu âyetlerde; nübüvveti inkâr eden putperestlere karşı İsrâiloğullarının hayatından çeşitli yaşanmışlıklar öne çıkartılmakta; inananlar ile zalim inkârcılar arasında cereyan eden hak hukuk mücadelesinde ezilen mazlumların Allah’ın mu’cizevî yardımıyla zafere ulaştıkları; ezildikleri topraklara mirasçı oldukları anlatılmaktadır ki Müslümanlar da yirmi yıllık bir mücadele sonrası aynı müjdeyi bizzat yaşamış; kovuldukları anakente (Mekke) ve civarına vâris olmuşlardır. Kudüs’e dair en âyetler, içinde ‘isrâ’ ve ‘kıble’ ile ilgili olanların ayrı bir yeri vardır. Hz. Peygamber’e bu çerçevede en somut müjde ‘isrâ’ diye bilinen gece seyahati ile verilmiş; büyük zorluklar ve ağır şartlar altında bunalan Hz. Peygamber’e; getirdiği dinin bu topraklara hâkim olacağı muştulanmış, adeta Kudüs Müslümanlara hedef gösterilmiştir. Kudüs’e dair âyetlerin tahlili önemlidir; çünkü Müslümanlar için Kudüs dünya kentleri arasında Mekke-Medine’den sonra ilk sırada yer almaktadır. Kudüs; Allah’ın, vahiyleri ile tenezzül ettiği kutsal bir şehirdir.

Anahtar Kelimeler: Tefsir, Kudüs, el-Mescidü’l-Aksâ, Kıble, İsrâ, Vaat Edilmiş Topraklar, Arz, Halîfe, Sübhân.

References to al-Quds in the Qur’an

Abstract

In the article, verses related to al-Quds are identified and some controversial interpretations of these verses are discussed. Concepts such as al-arz al-maw‘ud, al-arz al-muqaddas, caliph, qibla, and al-masjid al-aqsa are highlighted as needing further explanation. In the verses addressing al-Quds, Muslims are comforted by drawing parallels with the experiences of the Children of Israel, who, with the miraculous help of Allah, overcame their opponents and regained control over the land where they had once been oppressed. This serves as a reminder for Muslims, who, after a prolonged struggle of twenty years, ultimately triumphed by reclaiming Makkah and its surroundings from which they had been expelled. Among the verses regarding al-Quds, those related to the isra’ and qibla hold particular significance. The most concrete form of good news was delivered to the Prophet through the isra’, especially when he was overwhelmed by difficulties. The journey foretold that the religion he brought would eventually prevail in these lands, with al-Quds symbolically targeted as a focal point for Muslims. The analysis of the verses concerning al-Quds is essential because, for Muslims, al-Quds holds a place of utmost importance, ranking just after Makkah and Madinah among the world’s cities. It is considered a sacred city where Allah manifests His presence and revelations.

Keywords: Tafsir, al-Quds, Masjid al-Aqsa, qibla, isra’, promised land, arz, caliph, subhan

Summary

In the article, Qur’anic verses referring to al-Quds are identified, and key concepts related to the city, such as al-masjid al-aqsa, the promised land, arz, caliph, qibla, and isra’, are interpreted. The article clarifies some difficult-to-understand issues by examining them within the framework of procedures and principles derived from the Old Testament. Examples of these interpretations include verses such as Baqarah 2:259, Isra’ 17:1-7, Anbya 21:78-81, and Sad 38:36-38.

In the Holy Qur’an, there are numerous verses that reference al-Quds, its surrounding areas, and the history of the people living in these lands. The names of prominent prophets such as Ibrahim, Lut, Musa, Dawud, and Suleyman are mentioned, with exemplary sections from their lives in the region centered around al-Quds. These verses offer insights into the civilizations they established, highlighting their struggles, faith, and the divine guidance they received. The Qur’an presents these narratives as moral lessons and spiritual guidance for believers, connecting the history of the land with its religious significance.

In the Qur’an, while referring to al-Quds and its surroundings, the relations between the people of Makkah and the Children of Israel (Ya’qub) are considered. The Meccan verses concerning al-Quds highlight the history of the Children of Israel, especially in contrast to the Arabs who rejected the revelation. These verses emphasize the Children of Israel’s connection to their scriptures, prophets, kings, and their struggles. The Qur’an details how they were settled in al-Quds and the fertile lands surrounding it, illustrating Allah’s actions throughout history as reflected in their experiences. These stories are presented as lessons for Muslims, showing the consequences of obedience and disobedience to Allah’s commands. The "distinguished" Israelites, who were "elected" and "exalted" as the bearers of the book and prophethood, are placed in a unique position among the nations. Like the Muslims, they were seen as travelers on the "straight path"—the first to follow it, even though they later deviated from it. Their ancestors, the prophets, are portrayed as the original guides who set the path for righteousness, but it is implied that later generations strayed from their legacy. This serves as a reminder for Muslims to follow the true guidance, just as the Israelites once did before losing their way.

On the other hand, starting around the time of the change of the qibla, the Israelites, as seen in Meccan surahs such as A‘raf (7) and Taha (20), displayed a ’curiosity for idols’ (7:138-140). They crafted a golden image to represent a god they believed in but could not see. This practice began to be criticized, particularly in relation to the incident of the calf (20:85-98).

Notably, they were not criticized earlier for their relationships with the pharaohs; the question of whether they played a role in the persecution and marginalization they faced in Egypt was not addressed. However, in Surah al-Isra, the Children of Israel themselves were held responsible for the great disaster they endured in al-Quds—the Babylonian exile, which lasted nearly a century. They were warned that if they continued in their arrogance, they would face similar calamities. Indeed, the Jews of Kainuka’, Nadir, Qurayza, and Khaybar in Madinah were forced to migrate to other lands ‘because of what they had done with their own hands’.

In this context, it is important to emphasize another key point: Al-Quds was not a city originally founded by the Children of Israel, nor was it their first settlement. They took the city from its previous inhabitants. While the ’fertile land’ centered around al-Quds was promised to Ibrahim, the ancestor of the Children of Israel, this promise was not an eternal, unconditional decree; it depended on the circumstances. In fact, the Old Testament contains serious warnings and threats regarding this matter. Moreover, the promise was not limited to Ibrahim’s generation, nor was it exclusive to the descendants of Ishaq and Ya’qub.

It can be said that the clearest reference to al-Quds appears in the verses concerning isra’ and qibla. The question, ’Why were Muslims directed back to al-Quds, and why were they now ordered to face the Ka’bah?’ is significant, as it touches not only on the importance of al-Quds and the Ka’bah but also on the nature of revelation, the character of faith, and inter-religious relations. As stated in Baqarah 2:143, this change was difficult to accept, but ‘Allah showed the right path’. With the deterioration of Muslim-Jewish relations in Madinah, marked by wars and deportations, the qibla was changed to the Ka’bah, and Makkah became the focal point for Muslims. The priority shifted to the Prophet, as their forebear, over the prophets of al-Quds. The Ka’bah, built by Ibrahim, and Makkah, founded by him, became the central religious symbols. The change in qibla severed ties with the Jews, separating them from the faith and practices they had presented. The qibla now represented a clear direction for Muslims, indicating the principles by which they should live. The Ka’bah, along with its branches—mosques and masjids—are regarded as ‘Bayt al-Allah’, the House of Allah. These divine symbols remind the world of Islam’s values. Prior to the Hijra, al-Quds held great significance for Muslims as the land of the prophets and the site of the revealed holy books. It symbolized divine principles and values. Thus, al-Quds was once the center of religion for privileged Muslims.

Giriş

Konulu tefsir kapsamında değerlendirilebilecek olan bu makalenin konusu; Kur’ân-ı Kerîm’in Kudüs’e dair âyetleri ve bunlardaki delâlet ve işaretlerin tahlilidir. Amaç; Kur’an’ın Kudüs’e dair içeriğini tespit ederek, ilgili âyetler hakkında okura mesnetli bilgiler sunup sağlam bir bakış açısı kazandırmaktır.

Makalede; Kudüs ile ilgili kavramsal çerçeve çizildikten sonra, tarihte ve nüzul çağında Kudüs’le bağlantılı kişi ve toplulukların yanı sıra, İsrâ ve kıble bağlamında Kudüs’e dair Kur’anî içerik tefsir edilecek; Kudüs çerçevesinde arz (أرْض), karye (قَرْيَة), dostane/ güzel yerleşim yeri (مُبَوَّأَ صِدْقٍ), hars (حَرْث), kutsal topraklar (الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَة), el-mescidü’l-Aksâ, halîfe (خَلِيفَة), kıble (قِبْلَة) gibi kavramlar açıklığa kavuşturulmaya çalışılacak; İsrâ Sûresi’nin 1. âyeti bağlamında tesbihin (سُبْحَان) anlamı belirtilecek, kıblenin mahiyeti ve Kâbe’ye çevrilmesinin anlam ve önemi hatırlatılacaktır. Kur’an’daki Kudüs bağlantılı temalar makalede; (i) İsrâiloğulları tarihindekiler ve (ii) Kur’an’ın nüzul dönemindekiler şeklinde ikiye ayrılarak verilecektir.

Bir tarih kitabı hüviyetindeki Kitab-ı Mukaddes, Kur’an kıssalarında mücmel bırakılan, mübhem anlatılan kısımların açıklığa kavuşmasında ciddi katkı sunabilmektedir. Bu sebeple, Kudüs tarihine atıf yapılan âyetler tefsir edilirken gerektiğinde Kitâb-ı Mukaddes’ten yararlanılacaktır.

1. Kavramsal Çerçeve

Kudüs; İslâm peygamberlerinin diyarı olarak Müslümanların ilk kıblesidir.[1] İslâmî gelenekte, bu mescidin Mescid-i Haram’dan sonra[2] yeryüzünde inşa edilen ikinci mescit olduğu kabul edilir.[3] Mescid-i Haram ve Mescid-i Nebevî ile birlikte ziyaret amacıyla seyahat edilebilecek üç mescitten birinin Kudüs’te olduğuna dair -izah gerektiren[4]- bir rivayet bulunmaktadır.

Kent adı olarak ‘Kudüs’ Kur’an’da geçmemekte; kente ve yer aldığı bölgeye çeşitli sıfatlarıyla atıf yapılmaktadır. Bunlar dört başlık altında sunulabilir:

(1) el-Bakara 2/259’da karye (قَرْيَة) derken, Kudüs’e ve Kudüs merkezli krallık topraklarına atıf yapılmakta; aşağıda işleneceği üzere, ‘ölü durumdaki bir yerleşim birimi’ temsiliyle Hz. Yakub’un ezik ve hor vaziyette yaşayan esaret altındaki neslinin yani İsrâiloğullarının tekrar canlandırılacağı anlatılmaktadır.

(2) Yûnus 10/93’teki مُبَوَّأَ صِدْقٍ tabirinin de Kudüs’e delâlet ettiği düşünülebilirse de ‘Gerçek şu ki; İsrâiloğullarını dostane/güzel bir yere yerleştirip, güzelim yiyeceklerden nasiplendirdik. Kendilerine ilim gelinceye kadar anlaşmazlığa düşmediler. Aralarındaki ihtilâflar hakkında şüphesiz Kıyamet günü senin Rabbin hâkimlik edecek.’ âyetindeki sıralama bu yerleşimin Tevrat öncesi olduğunu, oysa Kudüs’e Tevrat’tan asırlar sonra yerleşildiği bilinmektedir. Dolayısıyla, مُبَوَّأَ صِدْقٍ terkibini Zemahşerî gibi, ‘hoşnut kalınacak, elverişli topraklar yani Mısır ve Şam’[5] olarak anlamak daha isabetli gözükmektedir.[6]

(3) ‘Arz’ (أرْض) kelimesi kentin Hz. Musa ve Dâvûd ile ilişkileri bağlamında açıklanacaktır.

(4) ‘Kudüs’ (قُدْس) ele aldığımız şehrin bizdeki en meşhur adıdır. Dâvûd’un, kenti kendilerinden aldığı Yebûsîler devrinde Urşalim/Yeruşalim (yani ‘ilâh’ Şalim’in kurduğu) ve Yebus adıyla anılan şehir, Dâvûd’un fethiyle ‘Dâvûd Şehri’, ‘Beth Makdeşa/Betha Mikdaş (Beyt-i Makdis)’, Romalılar döneminde ise ‘İlya’ adıyla anılmaya başlamıştır. Günümüzde kullanılan ‘Jerusalem’ kentin Yebûsîler devrindeki adıdır.[7]

Kudüs kelimesinin aslı ‘kuds’ olmakla birlikte Türk telaffuz mantığında, ‘hizip’, ‘zikir’, ‘fikir’, ‘şükür’, ‘şurup’ örneklerinde olduğu gibi, sâkin harfe önceki harfin harekesi verilmektedir ki bu kelimelerin asılları da ‘hizb’, ‘zikr’, ‘fikr’, ‘şükr’ ve ‘şurb’dur. Nitekim Osmanlı Türkçesinde Kudüs’e ‘Kuds-i Şerîf’ denirdi. Lügat kaynaklarının bildirdiğine göre, k-d-s (قدس) kökü; temizliğe, paklığa delâlet eder. Bu ‘temizlik’te kutsallık ve mübareklik daha baskındır. Bu sebeple el-Kuddûs ism-i şerifinde olduğu gibi k-d-s kökü; Allah’ı ortaktan, benzerden, denkten, çoluk çocuktan ve her tür eksik ve kusurdan tenzih etmek anlamında kullanılmış; ‘bir yeri veya şahsı kutsal kılma (takdîs)’ fiili Allah’a isnat edilmiştir. Vahiy meleği Cebrail’e Rûhulkudüs dendiği gibi, Cennet için hazîretü’l-kuds (kutsal makam), kutsal bir toprak için de ardun mukaddesetün tabiri kullanılmıştır.[8] Ancak kelimede verimlilik/ bereket anlamı da mevcuttur; kudsün kelimesi, “Necid çölündeki büyük dağ”[9] örneğinde olduğu gibi, “tarıma uygun bereketli, temiz, yüksek arazi, tepe”[10] anlamlarına gelir. Buna göre, قُدْس bereketli kılınması ve orada manen temizlenilmesi bakımından Kudüs kenti için kullanılmış olmaktadır.

Zemahşerî; arz-ı mübâreke tabirini el-Enbiyâ 21/71’de[11] mânevî kutsallık anlamında, el-A‘râf 7/137’de[12] ise maddi bereket ve verimlilik anlamında tefsir etmiştir. Arz-ı mübâreke tabiri arz-ı mukaddese ile aynı anlamı ifade eder. el-Mâide 5/21’de ‘kutsal topraklar’ (الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَة) denilen bu yerler, Kudüs dâhil geniş bir bölgeyi kapsamaktadır. Nitekim İsrâiloğullarının Mısır’dan çıkmalarının akabinde yerleştikleri ve hatırı sayılır derecede[13] büyük krallıklar kurdukları topraklara da ‘bereketli kıldığımız topraklar’ (الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا)[14] denmektedir. Tîn Sûresi’nde yemin edilen zeytinin, İsa Mesih ve Hıristiyanlığa işaret olmak üzere bu topraklara bir atıf olarak yorumlandığı[15] vâkidir. Bölgeye ‘bereketli kıldığımız topraklar’ denirken, bu toprakların ortasındaki el-mescidü’l-aksânın çevresinin bereketli kılındığı (الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ)[16] belirtilmektedir. İki tabir birbirini tefsir eder niteliktedir. Yine, önceleri Mescid-i Aksâ için kullanılan Beyt-i Makdis daha sonra Kudüs şehri için kullanılır olmuştur.[17] Sonraki dönemde, herhangi bir şahsın ‘Kudüslü’ olduğu belirtilecekse bu, kudsî değil makdisî şeklinde ifade edilir;[18] makdisî nispesini taşıyan âlimler Kudüslüdür ve bu nispenin, ilgili şahsa ‘kudsîlik/ mukaddeslik’ atfedildiği vehmi uyanmaması için yapıldığı anlaşılmaktadır.

2. İsrâiloğulları Tarihi ve Kudüs

2.1. İsrâiloğulları Kimdir?

İsrâiloğulları[19] (بَنِي إسْرَائِيل) terkibi, İsrâil’in[20] yani Hz. Yakub’un Yehuda, Rubil, Şemʿûn, Zebalun, Yeşcur, Deyne, Dan, Neftali, Cad, Âşur, Yusuf ve Benyamin adlı oğulları ile onların neslinden gelenleri ifade eder. İlk altı oğul Yakub’un dayıkızı Lea’dan, sonraki dört oğul Zilpa ve Bilpa isimli iki cariyeden olma idi. Lea vefat edince Yakub onun kız kardeşi (Rachel) ile evlenmiş; Yusuf ve Benyamin ondan doğmuştu.^[21] İsrâiloğulları kavramı, Benyamin soyundan gelen Saul’ün (yani Tâlût’un) ölümüne kadar on iki^[22] kabileden oluşan halkın tamamını kapsayacak şekilde kullanılırken, zamanla gelişen siyasî ve coğrafî şartlar, kelimenin çeşitli dönemlerde farklı anlamlar kazanmasına sebep olmuştur. Süleyman’ın oğlu Rehovam devrinde (MÖ 930) krallığın ikiye bölünmesinin^[23] ardından, on kabileden oluşan kuzeydeki krallık ‘İsrâîl’ adını almıştır. Bununla birlikte, o dönemde ve Bâbil esareti sonrasında ‘İsrâil’, Yehuda dışında bütün kabileleri kuşatıcı anlamını muhafaza etmiş, geçmişin ‘şanlı’ hâtıralarını çağrıştıran ve gelecekteki mesihî krallık ütopyasını canlandıran bir kavram olarak varlığını sürdürmüştür.^[24]

Kudüs merkezli topraklara Kur’an’da; (i) İsrâiloğulları kavramının ortaya çıkışından evvel Hz. İbrahim ve Hz. Lût’un hicreti, (ii) kavramın ortaya çıkışından sonra ise (a) köleleştirildikleri Mısır’dan çıkış sonrası yurt arayışları; (b) İsrâiloğullarının en büyüğü olan Yehuda’nın soyundan Dâvûd’un ‘arz’a ‘halîfe’ oluşu, (c) Süleyman’ın ‘rüzgâr’ının hızı ve ‘cin’lerinin eserleri, (d) Sebe’lilerin nankörlüğü, (e) Meryem ve oğlu İsa’nın yerleştirildiği verimli tepe ve (f) azgın İsrâiloğullarının çarptırıldığı azap bağlamında yer verilmektedir. -Bunlar aşağıda alt başlıklar hâlinde incelenecektir.-

2.2. Hz. İbrahim ve Lût’un Hicret Ettiği Bereketli Topraklar

el-Enbiyâ 21/71’de “İbrahim’i ve Lût’u kurtarıp bütün insanlık[25] için bereketli kıldığımız topraklara ulaştırdık.”[26] buyrulmaktadır. Zemahşerî’ye göre burada, bu iki peygamberin Irak’tan Şam’a götürülmüş olduklarından söz edilmektedir.[27] Kur’an’da Hz. İshak ve Yakub ile ilgili olarak herhangi bir yerleşim biriminden söz edilmemekte; Yûsuf 12/100’de Mısır ‘aziz’i Yûsuf’un; babasına ve ağabeylerine; ‘Allah; sizi (Mısır’a) çölden getirdi’ (وَجَاءَ بِكُمْ مِنَ الْبَدْوِ) ifadesi yer almakta olup İsrâiloğullarının o dönem yaşadıkları topraklar hakkında önemli bir kayıttır.

2.3. İsrâiloğullarının Çıkış Sonrası Mirasçı Kılındıkları Topraklar

2.3.1. Genel Olarak

el-A‘râf 7/137’de “(Firavun ve avenesini helâk ettikten sonra,) hor görülegelen kavmi bölgenin bereketlendirdiğimiz doğu ve batı kısımlarına mirasçı kıldık. Sabrettikleri için, senin Rabbinin İsrâiloğullarına verdiği güzel söz gerçekleşmiş oldu.” buyrulmaktadır.

Öncelikle arz (أرض) lâfzının, Kur’an’da Türkçedeki ‘yeryüzü’ anlamının yanı sıra, toprak, bölge, ülke, vatan, Mısır, cennet, âhiret gibi anlamlarda da kullanıldığı bilinmektedir.[28]

İkinci olarak; Zemahşerî’ye göre, ‘hor görülegelen kavim’ (الْقَوْمَ الَّذِينَ كَانُوا يُسْتَضْعَفُونَ) İsrâiloğullarıdır çünkü Firavun ve kavmi onları paryalaştırıyordu. ‘Arz’ ise Mısır ve Şam’dır. İsrâiloğulları firavunlardan ve Amâlika’dan sonra buraları ele geçirmişlerdi; bu bölgenin doğusunda ve batısında diledikleri gibi tasarrufta bulunuyorlardı. Toprakların ‘bereketli oluşu’ bölgenin verimli ve bol ürünlü olması anlamındadır.[29]

Kurtubî (ö. 671) de ilk görüşü vermektedir. Yalnız, Kurtubî; Dâvûd ve Süleyman peygamberlerin ‘dünyaya sahip olmalarına’ dayanarak âyetteki ‘arz’ın yeryüzünün tamamı olduğunu söyleyen bir görüş daha nakletmiş[30] ise de bunun doğru olmadığı aşikârdır; nitekim bunu temrîz sıygasıyla aktarmıştır.

İsrâiloğullarının ‘arz’a mirasçı kılındığını ve ‘arz’da İsrâiloğullarına iktidar verildiğini konu alan el-Kasas 28/5-6 da aynı çerçevede mütalaa edilebilir fakat bunun, “Firavun’un ‘arz’da -yani Mısır’da- azdığı ve ülke insanını gruplara ayırdığı” belirtildikten sonra söylenmesi, İsrâiloğullarına iktidar verilen ‘arz’ın da Mısır olduğu -en azından, burayı da kapsadığı- izlenimine yol açmaktadır. Nitekim (i) ed-Duhân 44/25-28’de ‘helâk edilen Firavun ve avenesinin geride bıraktığı has bahçelere, pınarlara, tarlalara, verimli topraklara, keyfini sürdükleri konforlu hayata İsrâiloğullarının[31] mirasçı kılındığı’ belirtilmiştir. (ii) Yine II. Krallar, 24/7’de “Babil Kralı (Nebukadnezzar) Mısır vadisinden Fırat ırmağına kadar daha önce Mısır firavununa ait olan bütün toprakları ele geçirmişti.” denmektedir. Babil Kralı burayı üç kez kuşatıp sürgün ettiği İsrâiloğullarından aldığına göre, demek ki İsrâiloğulları da Mısırlılardan ve diğerlerinden ele geçirmişlerdir. Dolayısıyla el-A‘râf 7/137’deki anlatı el-Kasas 28/5-6 ile ed-Duhân 44/25-28’dekinin tefsiri olarak değerlendirilmelidir.

el-İsrâ 17/104’te “Haydi, yerleşin o topraklara! (اسْكُنُوا الْأَرْضَ)” diye bahsedilen topraklar Hz. Dâvûd, Süleyman ve benzerlerinin krallık ettiği, merkezi Kudüs olan topraklardır.

Bu vb. pasajlarda genel bir kurtuluş ve saadete eriş anlatısı mevcuttur. Konu başka âyetlerde daha da detaylandırılmaktadır:

2.3.2. Vaat Edilmiş Topraklar: Hz. Musa ve Sonrası

“Hani, Musa, kavmine şöyle demişti: ‘Ey kavmim! Allah’ın üzerinizdeki nimetini hatırlayın. Hani, sizin içinizden peygamberler çıkarmış; sizi bağımsızlaştırmış ve hiç kimseye vermediklerini size vermişti. Ey kavmim! Allah’ın, size yazdığı kutsal topraklara girin. Gerisingeri dönmeyin; yoksa (kazanacak yerde) hüsrana uğrayanlara dönersiniz!’ ‘Ey Musa! Ama orada gerçekten, tuttuğunu koparan zorlu bir kavim var!’ demişlerdi. Onlar kendiliğinden oradan çıkmadıkça asla oraya girmeyeceğiz!.. Ancak, kendiliğinden oradan çıkarlarsa, gireriz.’ Korkanların arasındaki -Allah’ın, nimetine erdirdiği- iki ‘adam’ (Yuşa ve Kâleb) ise demişti ki: ‘Onların üzerine kapıdan yürüyün; oraya girdiğinizde, şüphesiz galip gelecek sizlersiniz. Allah’a güvenip dayanın; müminseniz.’ Cevaben şöyle dediler: ‘Ey Musa! Onlar orada oldukları sürece biz oraya girmeyiz. (Firavun hanedanına karşı nasıl bizim yerimize O cenk ettiyse[32] yine) Rabbinle birlikte gidin, ikiniz savaşın; emin ol biz burada oturacağız!..’ [Musa] dedi ki: ‘Ya Rabbi! Ben ve kardeşim sadece kendimize sahibiz.’. Artık bizimle fâsık kavmin arasını ayır.’ Allah da şöyle buyurdu: ‘Orası bunlara haram edilmiştir! Bölgede kırk yıl şaşkın şaşkın dolaşacaklar!.. Bu fâsık kavim için sen gam yeme.’”[33]

el-Bakara 2/58 ve el-A‘râf 7/161’deki aynı olgu anlatılmakta olup ‘bu kente girin’ emrindeki yer Kudüs’tür.[34] Yine, el-A‘râf 7/137’de geçen “Senin Rabbinin İsrâiloğullarına verdiği güzel söz, sabrettikleri için gerçekleşmiş oldu.” ifadesi de bu kapsama dâhildir.

el-Mâide 5/20-26’nın Kudüs’ü ilgilendiren yönü, merkezinde yer aldığı topraklardan bahsedilen kısımdır. Bununla birlikte, el-Mâide 5/21’deki; “Allah’ın sizin için yazdığı kutsal topraklar” (الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِي كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ) ifadesi iyi anlaşılmalı, doğru tefsir edilmelidir. Aksi takdirde, “Nil’den Fırat’a!” diye sloganlaştırılan toprakların Allah’a göre İsrâiloğullarının hakkı olduğu gibi bir sonuç çıkartanlar[35] olabilir. Oysa Mâtürîdî’nin (ö. 333) işaret ettiği[36] gibi, Allah’ın müjde ve tehditleri ne mutlaktır ne de nâma yazılıdır. İlâhî müjde müjdelenen kişinin müjdelendiği dönemdeki hâli devam ettiği sürece geçerlidir. Tehdit de böyledir; kişi o kötü hâl üzere yaşamaya devam ettiği sürece geçerlidir; dönüş yaptığında tehdit sona erer.

Gerçekten de özellikle Mekkî sûrelerde[37] İsrâiloğullarının ‘âlemlere’ yani tüm insanlığa ‘üstün’ kılındığı söylenmektedir ama bu, bütün insanlığın pagan olduğu bir dönemde tek muvahhit millet onlar olduğu içindi; zaman ve icraat ile kayıtlı, şartlı bir tafdîl idi. Nitekim bilhassa Medenî sûrelerde ‘yaptıkları çeşitli kötülükler ve yaramazlıklar yüzünden lânetlendiklerine’[38] dair ciddî bir içerik bulunmaktadır ki Âl-i İmrân 3/113’te ve en-Nisâ 4/162’te belirtildiği gibi, aslında bu da nâma yazılı ‘toptan bir lânet’ değildir; İsrâiloğullarının tamamını kapsayacak şekilde ‘lânetli’ tabiri kullanılamaz.

Vaat edilmiş topraklar meselesinin menşei ise şudur:

“Ve Abram 99 yaşında iken, Rab Abram’a göründü ve ona: ‘(…) ve senin gurbet diyarını bütün Kenan diyarını^[39], sana ve senden sonra zürriyetine ebedî mülk olarak vereceğim ve onların Allah’ı olacağım.’ dedi.”^[40]

Bu cümlenin üstündeki “Ben ise işte ahdim seninledir, ve bir çok milletlerin babası olacaksın. Ve artık adın Abram (yüce baba) çağırılmayacak, fakat adın İbrahim (cumhurun babası) olacak; çünkü seni birçok milletlerin babası ettim ve seni ziyadesiyle semereli kılacağım ve seni milletler yapacağım, ve senden krallar çıkacaklar.” ifadesi üzerinde düşünülürse, buradaki zürriyetin biyolojik anlamdan ziyade fikrî ve akîdevî anlamda olduğu -dolayısıyla vaadin İsrâiloğullarına özgü olmadığı- anlaşılacaktır.

Nitekim Hz. Musa söz konusu müjdeyi şu şekilde ifade etmiştir: “Ve yapmak için sana bugün emretmekte olduğum emirleri ve kanunları ve hükümleri tutacaksın. Ve vâki olacak ki bu hükümleri dinlediğiniz ve onları yaptığınız için, Allah’ın Rab, atalarına and ettiği ahdi ve inayeti senin için koruyacak; ve seni sevecek ve seni mübarek kılacak ve seni çoğaltacak; ve sana vermek üzere atalarına and ettiği diyarda senin bedeninin semeresini, buğdayını ... mübarek kılacak.”[41]

Oysa Yahudi kutsal kitabı, İsrâiloğullarının doğru yoldan sapmaları ve başka ilahlara kulluk etmeleri sebebiyle peygamberler tarafından kınandıkları ve azapla tehdit edildikleri örneklerle doludur. Sözgelimi II. Krallar, 24/9’da Babil sürgünü esnasında İsrail kralı olan Yehoyakin’in “Rabbin gözünde kötü olanı yaptığı” yani dinen ve siyaseten yanlış işlere imza attığı belirtilmektedir. Bu, Kitab-ı Mukaddes’te çok sayıda kral hakkında kullanılan bir tabirdir.[42] Aynı tenkit, halk yahut İsrâiloğulları için de vârittir.[43]

Hâlbuki Yûşâ, veda konuşmasında İsrâiloğullarını şu şekilde uyarmıştı:

“Musa’nın Yasa Kitabı’nda yazılı olan her şeyi korumak ve yerine getirmek için çok güçlü olun. Yazılanlardan sağa sola sapmayın. (…) Tanrınız Rabb’i sevmeye çok dikkat edin. O’na sırt çevirir (…) iseniz iyi bilin ki, Tanrınız Rab bu ulusları artık önünüzden sürmeyecek. Ve sizler Tanrınız Rabb’in size verdiği bu güzel topraklardan yok oluncaya dek bu uluslar sizin için tuzak, kapan, sırtınızda kırbaç, gözlerinizde diken olacaklar. İşte her insan gibi ben de bu dünyadan göçüp gitmek üzereyim. Bütün varlığınızla ve yüreğinizle biliyorsunuz ki, Tanrınız Rabb’in size verdiği sözlerden hiçbiri boş çıkmadı; hepsi gerçekleşti, boş çıkan olmadı. Tanrınız Rabb’in size verdiği sözlerin tümü nasıl gerçekleştiyse, Tanrınız Rab verdiği bu güzel topraklardan sizi yok edene dek sözünü ettiği bütün kötülükleri de öylece başınıza getirecektir. Tanrınız Rabb’in size buyurduğu antlaşmayı bozarsanız, gidip başka ilahlara kulluk eder, taparsanız, Rabb’in öfkesi size karşı alevlenecek; Rabb’in size verdiği bu güzel ülkeden çabucak yok olup gideceksiniz!”[44]

Bu yaptıkları yüzünden tarih boyu çeşitli istila, işgal ve sürgünlere, ağır felaketlere mâruz kalan, Kur’an’daki ifadesiyle “zillet ve meskenet damgası”[45] yiyen İsrâiloğulları için söz konusu tehdidin tahakkuk ettiğini hatırlatmaya gerek görmüyoruz.

İsrâiloğullarının ‘yaramaz’lığı olgusu Kur’an’da da kabul edilmektedir. Krallara, bilhassa Yehuda kral soyundan gelenlere; Sebe’ 34/11, 13’te -mealen- “Allah’a şükretmek üzere salih ameller işleyin ey Dâvûd hanedanı!..” denildiği nakledilmekte; el-Enbiyâ 21/105’te ‘Arz’a mirasçı olmayı sağlayan şeyin salâh (صَلَاح) olduğu ihtar edilmektedir. Bu, ‘vaat edilmiş topraklar’ kavramında anahtar kelimenin salâh olduğunu gösterir: Arz hâkimiyetinin şartı Allah’ın sâlih kulu olmaktır. Allah’ın salih kulu olmak için de; O’nun dinî, dünyevî bütün emir ve yasaklarına uymak, eğitimiyle, siyasetiyle, iktisadıyla tüm hayatı O’nun istediği şekilde düzenlemek -ve yaşamak- gerekmektedir; sadece kılık – kıyafet ve merasimle salih olunabileceği düşünülmemelidir.

el-Enbiyâ 21/105’te “bu hükmün ‘zikir’den sonra ‘zebûr’da da yazılmış olduğu” söylendiğinden, buradaki ‘arz’ın kutsal topraklar kavramına atfı açıktır. ‘Zikir’; Allah’ın elçileri aracılığıyla insanlara ilettiği öğüt ve mesajlarını, ‘zebûr’ ise bunların yazılı hâlini ifade eder ve Kur’an’da ‘zübür’ (زُبُر) şeklinde çoğul olarak da kullanılır.[46] Bunlar bütün kutsal kitapların ortak adı (cins ismi) olmakla birlikte, bu anlamda akla ilkin Tevrat ve Zebur (Mezmurlar) gelmektedir.

2.4. Hz. Dâvûd Bağlamında Kudüs

İsrâiloğulları Mısır’dan çıkıp çölde kırk yıl başıbozuk bir hâlde dolaştıktan sonra[47] Yeşu (Yûşâ) önderliğinde Filistin topraklarına girmişler; Kudüs (Jerusalem) Kralı Adoni-tsedek ve müttefiklerini mağlûp etmişlerse de Yebûsîler’in hâkim olduğu Kudüs’e girmemişlerdir.[48] Bu, Hz. Dâvûd’a nasip olmuştur:

2.4.1. Dâvûd’un ‘Arz’da Halîfe Oluşu

Kenan diyarı İsrâiloğulları arasında bölüştürülürken Benyamin ‘sıbt’ının payına düşen[49] Kudüs (Jerusalem), Dâvûd’un şehri alışına kadar Yebûsîler’in elinde kalmıştır. Yûşâ’nın ölümünün ardından Yahuda ve Simeon kabileleri Kudüs’e saldırarak kralı esir alıp şehri yakmışlar ancak Yebûsîler’in kent üzerindeki hâkimiyeti devam etmiştir. Dâvûd bütün İsrail’e kral olunca Yebûsîler’in hâkim olduğu Kudüs’e karşı harekete geçip Sion hisarını almış ve kente ‘Dâvûd Şehri’ adını vermiştir. Hz. Süleyman’ın vefatı sonrası oğlunun kötü idaresi yüzünden krallık ikiye bölününce Kudüs güneydeki Yahuda krallığının merkezi olmuştur.[50]

Sâd 38/26’da Dâvûd’un ‘arz’da ‘halîfe’ kılındığı anlatılmakta ise de ‘arz’ (أَرْض) kelimesi de ‘halîfe’ (خَلِيفَة) kelimesi de izaha muhtaçtır. İlkin; genelde ‘arz’ın anlamı genişletilerek Dâvûd’un yeryüzünde halîfe kılındığı sanılmaktadır.[51] Oysa Kur’an’da ‘arz’; Türkçedeki anlamının yanı sıra, ‘toprak’, ‘bölge’, ‘ülke’, ‘vatan’, ‘Mısır’, ‘cennet’, ‘âhiret’ gibi anlamlarda da kullanılmaktadır. Kaldı ki nüzul çağında günümüzdeki anlamıyla bir ‘yeryüzü’ kavramı olduğu meşkûktür. Dolayısıyla, Hz. Dâvûd yeryüzünde değil, bölgesinde yani Kudüs ve civarında halîfe kılınmıştır.

Bu âyetin anlaşılmasında ikinci yanlışlık da ‘halîfe’ kelimesi ile ilgilidir. Bu; Hz. Âdem’in halîfe oluşu için de geçerlidir. Halîfe ‘bir varlığın ardından gelen’ demektir. Her halefin bir selefi olur. Âdem ve Dâvûd’un ‘Allah’ın halifesi’ olduğu şeklindeki yaygın anlayışta, bu iki zatın Allah’ın halefi olması gibi bir durum ortaya çıkmaktadır; hâşâ Allah’ın yerine bunlar gelmiş olmaktadırlar çünkü halîfe ‘daha evvel orada bulunanların yerine gelen, onların yerini alan’ demektir. Allah’ın ‘ıstıfâ’ ettiği[52] Hz. Âdem yeryüzünde kendisinden önce kimler ve neler varsa onların yerini almış; Hz. Dâvûd bölgede kimler hüküm sürüyorsa onların yerine hükümdar olmuş demektir. Fethettiği topraklarda Dâvûd kendinden evvelki kralların halefidir: Dâvûd’un, ait olduğu Yahuda soyundan gelenlerle diğer İsrâiloğulları oymaklarını yani ‘Yahûdî’lerle ‘İsraîlî’leri birleştirerek, Mısır sınırlarından Mezopotamya sınırlarına kadar uzanan geniş bir krallık kurduğu[53] bilinmektedir. Seleflerinden farkı, Hz. Dâvûd’a; ülkeyi kafasına (الهَوَى) göre değil, Allah’ın gösterdiği şekilde adaletle yönetme emri verilmesidir.[54]

2.4.2. Dâvûd’un ‘Hars’a Hükmetmesi

el-Enbiyâ 21/78-79’da Kudüs’le bağlantılı olarak kullanılan kelime harstır (حَرْث). Kudüs’ü Yebûsîler’den Hz. Dâvûd’un aldığı, Yahûdîlerle İsraîlîleri birleştirerek Nil’den Fırat’a[55] uzanan geniş bir krallık kurduğu, oğlu Süleyman’ın ülkeyi daha da güçlendirdiği ve etki alanını iyice genişlettiği[56] yukarıda söylenmişti.

Kaynaklarda hars fizikî ‘tarla’, hükm (حُكْم) de kazâ (قَضَاء) anlamına çekilerek, âyet; bir koyun sürüsü tarafından talan edilen tarlanın/ bağın sahibinin zararının nasıl tazmin edileceği bağlamında yorumlanagelmiştir. Bu geleneksel yoruma göre, mezkûr ihtilâf önce Kral Dâvûd, sonra da on bir yaşındaki oğlu Süleyman tarafından hükme bağlanmıştır; ama Süleyman’ın verdiği hüküm daha isabetli olmuştur. Zira Hz. Dâvûd koyunlarla tarlayı/bağı bir tutup koyunların tazminat olarak tarla sahibine verilmesine hükmetmiş iken Süleyman bu kararı ağır bulmuş ve tarla sahibinin, zararını karşılayıncaya kadar koyunların yününden, sütünden yararlanmasına ama daha sonra sahiplerine iade etmesine hükmetmiştir.[57]

Oysa âyette temsilî bir anlatı hâkimdir; (i) ‘koyun sürüsü’ (غَنَمُ الْقَوْم) İsrâiloğulları, (ii) ‘karanlıkta dağılma’ (نفش) İsrâiloğullarının Dâvûd öncesi içine düştükleri buhranlar yani soyut karanlıklar,[58] (iii) ‘tarla’ (حَرْث) ise onların ülke ve kültürleridir. Her üçü de mecaz olup, birinin sorumluluğu altındaki kişi ve kalabalıklara ra‘iyye (çğl. re‘âyâ) denilebilmektedir. Hars hakikatte ‘tarla’, mecazda ise ‘kültür’ü ifade eder. Fransızcadaki kültür Osmanlı Türkçesinde hars kelimesiyle karşılanmıştır. Nasıl sebzeler, meyveler ‘tarla’da yetiştiriliyorsa ve suyuna, gübresine, bakımına dikkat edildiğinde tarladan sağlıklı ürünler alınıyorsa, insanların yetiştirildiği kültür de böyledir. Eğitim, öğretim, sanat, siyaset, iktisat, din vs. ne kadar usulüne uygun, âdilâne ve mesnetli ise o kültürde (tarlada) yetişen nesiller de o kadar sağlıklı, yetkin olmaktadır. Kültür; hiyerarşik bir düzen içerisinde olan sosyal yapının içeriğini ifade eder. Sosyal birikim ve sosyal miras olarak da nitelenen ‘kültür’ bir arada yaşayan insanların hayatın çeşitli problemlerine karşı geliştirdikleri çözüm yollarıdır. Bu çözüm tarzlarının bir kısmı zamanla sabit hâle gelerek toplumun bütününe mâl olur ve onun kültürünü teşkil eder. Ancak sosyal bilimlerde kültürden bahsedilirken somut alet ve usullerden ziyade onların arkasında var olduğu farz edilen manevî unsurlar (inançlar, norm ve değer sistemleri) anlaşılır.[59] İşte başta Dâvûd ve oğlu olmak üzere krallar milletin kültürüne hatta kaderine hükmetmektedirler. ‘Karanlıkta başında bir çobanı olmadığı için dağılmak’ anlamına gelen نَفَشَتْ fiili de İsrail kabilelerinin -yani en genel anlamıyla Hz. Yakub’un büyük oğlu Yahuda’nın soyundan gelen ‘Yahûdî’lerle diğer İsrâiloğulları sıptlarının- birlik ve beraberliklerini kaybedip güçsüzleştiklerini, böylece hem birbirlerinin hem de etraflarındaki düşman ülkelerin saldırısına açık hâle gelmiş olduklarını ifade etmektedir.

Âyete göre, İsrâiloğulları ‘hars’ına hükmeden bu iki büyük kral siyasî birliklerini kaybederek dağılmış bulunan İsrâiloğulları arasında birliği tekrar sağlamış ama bu konuda Süleyman babasından da güçlü ve etkili olmuş; فَفَهَّمْنَاهَا ifadesinin delâlet ettiği üzere, âdilâne ve hakîmâne yönetim biçimi ona daha iyi kavratılmıştır. Ancak, onun ölümüyle oğlu Rehovam ile komutanı Yerovam arasında taht kavgası çıktığı için, Dâvûd’un zar zor sağladığı birlik torunu eliyle tekrar bozulmuş; Dâvûd hanedanına sadece Yehuda soyundan gelenler sadık kalmışlardır.[60] Nitekim Sebe’ 34/14’te “Süleyman’ın asasını kemiren toprak kurdu”ndan söz edilirken buna telmihte bulunulmaktadır.

Âyetin sonunda “Ve Biz onların hükümdarlığına şahittik (وَكُنَّا لِحُكْمِهِمْ شَاهِدِينَ)” denirken zamirin ikil değil çoğul kullanılması da âyette sadece bir kral ile oğlunun basit bir dâvada verdikleri bir mahkeme kararından değil, Dâvûd ve Süleyman dâhil ‘bütün İsrâiloğulları kralları’nın hükümdarlığından söz edildiğini göstermektedir.

Kaldı ki Tefsir ilminin bağlam ilkesine göre, âyetin yer aldığı Enbiyâ Sûresi’nde, zikredilen peygamberlerin en aslî özelliklerinin öne çıkartıldığına dikkat edilmelidir: el-Enbiyâ 21/48’de Musa ve Harun’un aydınlık kaynağı ve temel kriter olan ‘furkan’ları yani eğriyi doğrudan ayıran kitapları, 51’de Hz. İbrahim’in aklî olgunluğu (رُشْد), 74-75’te Hz. Lût’un hikmet ve iffeti, 76-77’de Nuh’un, -muhalifleri tufanda helak olurken- kurtarılması, 83-84’te Hz. Eyyûb’un, 85-86’da ise İsmail, İdris ve Zülkifl peygamberlerin sabrı, 87-88’de Hz. Yunus’un tevbesi, 89-90’da yaşlı Zekeriya’ya çocuk ihsan edilmesi, 91’de Hz. Meryem’in iffet ve namusu öne çıkartılmaktadır. İşte, bunların ortalarında 78-82’de Dâvûd ve Süleyman’ın ilahî ilkelere bağlı güçlü, etkili krallıklarından söz edilmiş olmaktadır.

2.5. Hz. Süleyman Bağlamında Kudüs

2.5.1. Hz. Süleyman’ın ‘Cin’leri ve Ürettikleri Eserler

Kur’an’ın ‘şeytanlar’ dediği teknik elemanlar yani inşaat ustaları, dalgıçlar, angaryacılar, cenkçiler, cenk arabacıları, süvariler^[61] ve ‘zincirle bağlanmış’^[62] daha niceleri de Süleyman’ın emrine -tıpkı rüzgâr gibi- yukarıdaki duaya karşılık olarak verilmiştir. Sâd 38/37-38’e göre, Süleyman için dalgıçlık ve inşaat ustalığı yapan bu ‘şeytan’lar ile zincire vurulmuş vaziyetteki paryalar; Sebe’ 34/14’te belirtildiği üzere, Süleyman için mabet-kaleler, heykeller, havuz misali leğenler ve yerinden oynatılamayan kazanlar yapıyorlardı ki bunlar Kudüs’ün mâmurluğu; sanat eserleri, zanaat ürünleri ve silâh sanayii hakkında fikir verebilecek niteliktedir.

Süleyman Mabedi bu yapılar içerisinde en meşhur olanıdır. Ve bazan[63] Dâvûd Mabedi olarak da anılmaktadır.[64] Roma imparatoru Jüstinyen’in; Haghia Sophia (Yüce Hikmet/Ayasofya) kilisesini inşa ettiğinde, ibadete açtığı yapının görkemi karşısında bir nev-i kıvanç ve gurur ile ‘Ey Süleyman!.. Seni geçtim!’ dediği anlatılır.[65] Ayasofya’nın azameti ve sanat değeri dikkate alındığında, bu mabedin boy ölçüştüğü Süleyman Mabedi hakkında da bir fikir edinilebilir.

Mabedin inşasına Süleyman’ın saltanatının dördüncü yılında (MÖ 964 dolaylarında) yani Yahudilerin Mısır’dan çıkışının dört yüz sekseninci yılında başlanmıştır.[66] Süleyman, daha önce Dâvûd’un sarayının yapımında büyük emeği geçen ve Dâvûd’la yakın dostluğu bulunan Sur Kralı Hiram’dan[67] da malzeme ve zanaatçı tedarik ederek yardım almıştır; Sebe’ 34/14’te ve Sâd 38/36-38’de atıf yapılan ‘cin’ler ve ‘şeytan’lar bunlardır. Mabedin inşası, yaklaşık yedi yıl sonra yani MÖ 957’de tamamlandıysa da etrafındaki kraliyet binaları ile birlikte tam bir külliye halini alması otuz yıl sürmüştür. Süleyman’ın ölümünden sonra krallık İsrail ve Yahuda diye ikiye bölününce mabet güneydeki Yahuda Krallığı sınırları içerisinde kalmıştır.[68]

Kral Süleyman’ın Rab için yaptığı mabedin uzunluğu altmış, genişliği yirmi, yüksekliği otuz arşındı (27m x 9m = 243 m²). Tapınağın ana bölümünün önündeki eyvan mabedin genişliğinde olup yirmi arşındı. Eyvan mabedin önünden ileriye doğru on arşındı (20m x 10m = 200 m²).[69] Mabedin; eyvanıyla birlikte yarım dönümlük bir alana oturduğu anlaşılıyor. Diğer müştemilâtıyla birlikte külliyenin daha geniş bir alanı kapladığı söylenebilir. Nitekim Süleyman Mabedi’nin 100 cubit genişliğinde ve 100 cubit uzunluğunda olduğu yani yaklaşık 2,1 dönümlük bir alanı kapladığı -yine Ahd-i Atik’e dayanılarak- söylenmektedir.[70]

Miladî 70’te Romalılar tarafından yıkılan ‘ikinci tapınak’ işbu Süleyman Mabedi yerine yapılmış olup[71] Yahudi kutsal kitabında ikinci tapınaktan şöyle söz edilmektedir:

“Kral Darius’un buyruğu uyarınca, Babil’de kayıtların saklandığı odada araştırma yapıldı. Medya İli’ndeki Ahmeta[i] Kalesi’nde bir tomar bulundu. Tomarın içinde şunlar yazılıydı: ‘Kral Koreş, krallığının birinci yılında, Tanrı’nın Yeruşalim’deki Tapınağı’na ilişkin şöyle buyruk verdi: ‘Kurban kesmek üzere bu tapınağın yeniden kurulması için temel atılsın. Üç sıra büyük taş, bir sıra kiriş döşensin. Yüksekliği ve genişliği altmışar arşın olsun. Giderler kral sarayından karşılansın. Nebukadnessar’ın Yeruşalim’deki Tanrı’nın Tapınağı’ndan (yani Süleyman Mabedi’nden) çıkarıp Babil’e getirdiği altın ve gümüş kaplar da geri verilsin. Yeruşalim’deki tapınakta özel yerlerine götürülsün. Hepsi Tanrı’nın Tapınağı’na konsun. Onun için siz, Fırat’ın batı yakasındaki bölge valisi Tattenay, Şetar-Bozenay, çalışma arkadaşları ve oranın görevlileri, tapınaktan uzak durun! Tanrı’nın Tapınağı’nın yapım işlerine karışmayın. Bırakın, Yahudiler’in valisiyle ileri gelenleri Tanrı’nın Tapınağı’nı eski yerinde yeniden kursunlar. Ayrıca Tanrı’nın Tapınağı’nın yeniden kurulması için Yahudi ileri gelenlerine neler yapmanız gerektiğini de size buyuruyorum: Bu adamların bütün giderleri kralın hazinesinden, Fırat’ın batı yakasındaki bölgeden toplanan vergilerden ödensin. Öyle ki, yapım işleri aksamasın. Yeruşalim’deki kâhinlerin bütün gereksinimlerini hiç aksatmadan her gün vereceksiniz: Göklerin Tanrısı’na sunulacak yakmalık sunular için genç boğalar, koçlar, kuzular ve buğday, tuz, şarap, zeytinyağı. Öyle ki, Göklerin Tanrısı’nı hoşnut eden adaklar sunsunlar, ben ve oğullarım sağ kalalım diye dua etsinler. Bundan başka buyuruyorum ki, bu kararı değiştirenin evinden bir kiriş çıkarılacak ve o kişi kirişin üzerine asılacak. Evi de bu suçtan ötürü çöplüğe çevrilecek. Yeruşalim’i adına konut seçen Tanrı, bu kararı değiştirmeye, oradaki Tanrı Tapınağı’nı yıkmaya kalkışan her kralı ve ulusu yok etsin. Ben Darius böyle buyurdum. Buyruğum özenle yerine getirilsin.’ Fırat’ın batı yakasındaki bölge valisi Tattenay, Şetar-Bozenay ve çalışma arkadaşları Kral Darius’un buyruğunu özenle yerine getirdiler. Peygamber Hagay ile İddo oğlu Zekeriya’nın yaptıkları peygamberlik sayesinde Yahudi ileri gelenleri yapım işlerini başarıyla ilerlettiler. İsrail Tanrısı’nın buyruğu ve Pers kralları Koreş’in, Darius’un, Artahşasta’nın buyrukları uyarınca tapınağın yapımını bitirdiler. Tapınak Kral Darius’un krallığının altıncı yılı, Adar ayının üçüncü günü tamamlandı. İsrail halkı - kâhinler, Levililer ve sürgünden dönenlerin tümü - Tanrı’nın Tapınağı’nın adanmasını sevinçle kutladılar. Tanrı’nın Tapınağı’nın adanması için yüz boğa, iki yüz koç, dört yüz kuzu kurban ettiler. Oymakların sayısına göre, bütün İsrailliler için günah sunusu olarak on iki teke sundular. Musa’nın Kitabı’ndaki kural uyarınca Tanrı’nın Yeruşalim’deki hizmeti için kâhinlerle Levililer’i bağlı oldukları bölüklere göre görevlere atadılar.”[72]

Yine, Meryem’in Allah’a hizmete adandığı ve O’nun tarafından rızıklandırıldığı mabet işbu mabet olmalıdır:

“Hani (İsa Mesih’in dedesi) İmran’ın karısı (yani İsa’nın anneannesi): ‘Ya Rabbi! Karnımdakini âzatlı bir kul olarak Sana adadım, benden kabul buyur. Gerçekten işiten, ‘mutlak ilim sahibi’ (Semî’, Alîm) Sensin!’ demişti ya... Fakat onu doğurunca, Allah onun ne doğurduğunu çok iyi bildiği -ve (istediği) erkek (O’nun verdiği bu mu’cizevî) kız gibi olmadığı- halde; ‘Ya Rabbi! Ben onu kız doğurdum; adını da Meryem koydum. Onu da, soyunu da kovulmuş şeytandan Sana ısmarlıyorum’ demişti. Bunun üzerine, Rabbi onu güzel bir kabul ile karşıladı; onu güzel bir bitki gibi özenle yetiştirdi; onu Zekeriya’nın himayesine verdi... Zekeriya, yanına mabetteki bölmeye her girişinde onun yanında bir yiyecek bulurdu. ‘Ey Meryem! Nereden (geliyor) bu sana?’ derdi. O da: ‘Allah tarafından’ derdi... Allah, [belli bir maslahat ve hikmet çerçevesinde] dilediğini elbette hesapsız rızıklandırır. İşte Zekeriya: ‘Ya Rabbi! Bana katından temiz bir nesil bahşet. Şüphesiz, Sen duaları işitirsin.’ diye, Rabbine orada dua etti. Bunun üzerine, mabetteki bölmede ibadet ederken melekler ona ‘Allah’ın; sana, kendisinden (iletilecek) bir kelimeyi (yani İsa Mesih’i) doğrulayan; gayp habercisi, nefsine hâkim, efendi ve salihlerden olmak üzere Yahya’yı müjdelediğini’ seslendiler.”[73]

Sâd 38/21’de Hz. Dâvûd bağlamında, Âl-i İmrân 3/37’de Hz. Meryem bağlamında, Âl-i İmrân 3/39 ile Meryem 19/11’de Hz. Zekeriya bağlamında geçen mihrâb da Kudüs mimarîsi çerçevesinde değerlendirilebilir. Bunların ilki; Süleyman Mabedi öncesindeki başkanlık sarayını, diğer ikisi ise bu mabedin yerine yapılan ‘ikinci tapınak’ı ilgilendirmektedir.

2.5.2. Hz. Süleyman’ın ‘Rüzgâr’ının Hızı Bağlamında Kudüs

“Süleyman’a ise şiddetli esen rüzgârı amade kıldık; (yelkenli gemiler) onun emriyle, bereketli kıldığımız topraklara giderdi. Biz her şeyi biliriz.”[74]

“Süleyman’ın rüzgârı” âyetlerde^[75] Allah’ın bu peygambere en büyük lütuflarından biri olarak anlatılmaktadır. Kendisinin emriyle istediği yere âheste âheste giden rüzgâr Hz. Süleyman’a; “Ya Rabbi! Bana öyle bir hükümranlık ihsan et ki benden başka hiç kimse böyle bir hükümranlığa ulaşamasın. Şüphesiz sen çok lütufkârsın!”^[76] şeklinde dua etmesi üzerine verilmiştir. Eski çağlardaki bilim paradigmasına uygun biçimde; onun istediği herkesi istediği yere götürebilen ‘uçan halı misali bir rüzgâr’ tahayyül etmemek gerekir. Süleyman menkıbeleri bu anlatımla meşbû olsa da…

Süleyman’ın rüzgârına ilişkin âyetlerde anlatılan; bu büyük ve bilge kralın, rüzgâr gücü sayesinde, Kızıldeniz kıyısında Etsyon-geber’de yaptırdığı^[77] yelkenlileri ve güneyin zenginliklerini ülkeye taşıyan Tarşiş gemilerini^[78] istediği yere hızla sevk edebiliyor; yürüyerek kat edilmesi aylarca sürecek mesafeleri sabah - akşam kat edebiliyor^[79] olduğu idi. Denizlere sahili bulunan hatırı sayılır büyüklükteki bir devletin, deniz gücüne, gemi filolarına sahip olmaması pek düşünülebilecek bir şey değildir.

2.5.3. Sebe’ Kraliçesi

Neml Sûresi’nin 20-44. âyetlerinde anlatılan meşhur kıssaya göre Sebe’ kraliçesi; beyleri ve ulularıyla istişare ettikten sonra, bir nâme ile kendisini İslâmiyet’e/teslimiyete çağıran Hz. Süleyman’a önce bir elçi heyeti göndermiş; sonra Süleyman’la görüşmeye bizzat gitmiştir.

Kıssada Hz. Süleyman’ın hükümdarlığı, zenginliği, krallığının gücü ve ihtişamı hakkında ipuçları verilmekte, ‘taht’ ve ‘sırça köşk’ temalı 38-44. âyetlerde Kudüs’ün mâmurluğu ve teknolojide kat ettiği mesafeye işaret edilmektedir:

“Ne zaman ki elçi Süleyman’a geldi, Süleyman dedi ki: Siz (yani sen ve seni gönderenler) beni bir mal ile mi donatacaksınız?! Allah’ın bana verdikleri size verdiklerinden çok daha hayırlı. Bu hediyenizle (benim gibi biri değil) ancak sizler sevinirsiniz!.. Sen (ey elçi!) Şimdi onların yanına dön (ve şunu bildir: Emrimi yerine getirmedikleri takdirde) ‘asla karşı koyamayacakları ordular’la üzerlerine yürüyeceğim ve onları hor ve hakir vaziyette oradan çıkaracağım!”[80]

2.6. İsrâiloğullarına Azap Bağlamında Kudüs

Kur’an’da Kudüs’ten en belirgin biçimde söz edilen yer İsrâ Sûresidir:

“Musa’ya kitabı verdik ve onu İsrâiloğulları için kılavuz kıldık ki; ‘Beni bırakıp başkasını vekil edinmeyin ey Nuh ile beraber taşıdığımız kimselerin zürriyeti!’ diyerek... Çünkü o gerçekten, çok şükreden bir kul idi. Ve kitapta İsrâiloğullarına; ‘Siz yeryüzünde iki kez bozuculuk yapacak; azdıkça azacaksınız!’ diye kesin hükme bağladık. Bunlardan birincisinin vadesi gelince, üzerinize çok güçlü ve acımasız kullarımızı göndereceğiz ve evlerin/ yurtların arasına kadar girip köşe bucak (Yahudi) arayacaklar!.. -Bu, gerçekleşmiş bir vaattir!- Bundan sonra sizi tekrar onlara galip getireceğiz; sizi mallarla ve oğullarla donatacak, adamlarınızı daha da artıracağız. İhsan üzere hareket ederseniz, kendinize iyilik etmiş olursunuz; yok kötülük ederseniz o da kendinizedir. Çünkü (o iki bozuculuktan) sonuncusunun vadesi gelince, yüzünüzü karartsınlar, ilk defa girdikleri gibi yine Mescid’e girsinler ve sizi alt ederek ele geçirdikleri her şeyi kırıp döksünler diye (yine üzerinize güçlü ve acımasız kullar göndeririz)!.. Rabbiniz belki size merhamet eder; ama siz dönerseniz, Biz de döneriz. İnkârcı nankörlere zindan kılmışızdır Biz Cehennem’i! Şüphesiz bu Kur’ân, en doğru olana götürür ve [insanlığa faydalı] salih amellerde bulunan müminlere büyük bir mükâfat olduğunu kendilerine müjdeler. Şunu da bildirir ki Biz; Âhirete iman etmeyenlere can yakıcı bir azap hazırlamışızdır.”[81]

Sûrenin ilk âyetinde Hz. Peygamber’in ‘çevresi mübarek kılınan mescid’e yani Kudüs’e doğru gerçekleştirdiği gece yolculuğuna değinildikten sonra, üçüncü âyetten itibaren “İsrâiloğullarının bölgeyi iki kez fesada boğacaklarına, büyük bir azgınlık -ve gelişme- sergileyeceklerine” dair ezelî bir hükümden söz edilmekte, bunlardan ilkinin vadesi geldiğinde Allah’ın çok sert kullarının Kudüs’ü işgal ederek köşe bucak Yahudi aradıkları anlatılmakta ve bu vaadin gerçekleştiği belirtilmektedir. Sonra Kur’an’ın nüzul çağındaki İsrâiloğullarına kâh tehditle kâh müjde ile öğüt verilerek ayaklarını denk almaları gerektiği, aksi takdirde aynı felâketi tekrar yaşayabilecekleri ihtar edilmektedir.

Diyanet İslâm Ansiklopedisi’nde[82] verilen şu bilgiler el-İsrâ 17/2-10’un tefsiri niteliğindedir: Bâbil Kralı Nebukadnezzar (Buhtunnasr) Kudüs’e girerek Yahuda kralı Yehoyakim’i emri altına almış ve pek çok insanla birlikte mabedin değerli eşyalarını götürmüştür. Üç yıl sonra kralın isyan etmesi üzerine MÖ 597’de ikinci defa Kudüs’e giren Nebukadnezzar bu defa mabedin kalan eşyalarıyla birlikte, -18 yaşında kral olan ve üç ay saltanat süren- Yehoyakin’i Bâbil’e götürmüş, Yehoyakin’in yerine amcası Mattanya’yı -adını Sidkiya’ya çevirerek- kral yapmıştır.[83] Nebukadnezzar’ın, Sidkiya’nın krallığının dokuzuncu yılında üçüncü defa Kudüs’e yürüyerek şehri yaklaşık iki yıl kuşatma altında tutması üzerine korkunç bir açlık baş göstermiş; nihayet şehir düşmüş; mabet, saray ve genel olarak Kudüs ateşe verilmiş; duvarlar yıkılmış ve halkın bir kısmı sürgün edilmiştir.[84] İşte, el-İsrâ 17/4-5’te veciz bir şekilde değinilen bu olay üzerine bazı Yahudi zümreleri Hicaz’daki çeşitli şehirlere göçmüşlerdir. Bundan sonra Kudüs elli yıl boyunca harabe halinde kalmış; nihayet MÖ 538’de şehre dönen Zerubbabel mabedin temellerini atmış,[85] MÖ 444’e doğru Nehemya şehrin duvarlarını restore etmiş, Ezra da Musa şeriatının otoritesini yeniden kurmaya çalışmıştır.

Sûrenin sonunda konuya tekrar dönülmekte ve Musa’nın risaleti özetlenerek, aynı tehdit bir kez daha dile getirilmektedir:

“Onun ardından İsrâiloğullarına dedik ki: Haydi, yerleşin o topraklara! (Surenin başında sözü edilen o iki bozuculuktan) sonuncusunun vadesi geldiğinde, (Yahudiler olarak) farklı milletlerden topluluklar halinde sizi bir araya getireceğiz.”[86]

el-Bakara 2/114’te[87] kıblenin neden Kâbe’ye çevrildiği sorusuna giriş bağlamında “Bunların, mescitlere girmesi söz konusu değil; ancak korka korka girebilirlerse başka..!” buyrulmakta; İsrâiloğullarının tarihin çeşitli dönemlerinde Kudüs’e güvenli bir şekilde giremediklerine ve Kur’an nâzil olurken hâlâ giremiyor olduklarına atıf yapılmaktadır.

İsrâiloğullarının tekrar Kudüs’e geri dönmeleri için Pers kralı Kuruş’un Babillileri yenerek kendilerini sürgünden kurtarmasını beklemeleri gerekiyordu. el-Bakara 2/259’daki ‘temsil’de anlatılan budur:

2.7. ‘Ölü Kent’ Temsili ve İsrâiloğullarının Dirilişi

“Yahut şunun gibi birini gördün mü? O; harabe haldeki öyle bir şehre uğramış ki duvarları, zamanla çöken çatılarının üstüne yığılmış (alt üst olmuş) vaziyette. ‘Ölümünden sonra Allah burayı nasıl diriltecek ki?’ demiş… Ve Allah kendisini yüz yıl ölü bırakıp, sonra diriltmiş...

‘Ne kadar kaldın?’ demiş. O da ‘Bir gün... Veya günün birkaç saati’ demiş… ‘Hayır, yüz yıl kaldın. Bak yiyeceğine, içeceğine; yıllanmamış… Bak eşeğine... -Böylece, seni insanlar için ‘kanıt’ kılacağız. -Bak şu kemiklere, onları nasıl yerinden kaldıracak ve sonra onlara nasıl et giydireceğiz?’ demiş. Durum kendisine apaçık belli olunca, ‘Artık biliyorum ki, Allah her şeye kadirdir’ demiş...”[88]

Öncelikle; âyette geçen yerleşim biriminin (قَرْيَة) neresi olduğu ihtilâflıdır. Zeyd b. Eslem’in (ö. 136) oğlu (Abdurrahman); buranın el-Bakara 2/243’teki “onbinlerce kişinin, öleceğiz korkusuyla terk ettikleri kent” olduğunu söylerken Rebî’ (ö. 65), ‘İkrime (ö. 105), Vehb (ö. 114) ve Katâde (ö. 117) buranın İlyâ’ (Kudüs) olduğunu söylemişlerdir.[89]

Temsilin geçtiği âyetin konusu; burada basbayağı bir ölüşten ve fizikî bir canlanıştan söz ediliyormuş gibi anlaşılagelmiş ve zihinlere Üzeyir ve eşeğinden[90] söz ediliyormuşçasına yerleşmiştir.^[91]

Bununla birlikte, müfessirler sözü edilen kişinin kim olduğunda anlaşamadıkları gibi, mümin mi kâfir mi olduğu konusunda da ihtilâf etmişlerdir: Fahreddin Râzî (ö. 606), kente uğrayan kişinin kâfir olduğu görüşünü zayıf bulmuş ve bu zatın Allah ile konuşma şerefine ermiş, İbrahim gibi bir peygamber olduğunu söylemiştir.[92] Mâtürîdî (ö. 333) ‘Bu kişi kâfirse sözleri yeniden dirilişi inkâr ettiği anlamında alınır; Müslümansa Hz. İbrahim gibi yeniden dirilişin nasıl olacağını anlamaya çalıştığı söylenir.’ sözleriyle söz konusu iki ihtimali de değerlendirmeye çalışmaktadır.

Mâtürîdî devamla “Âyetteki kişinin kim olduğunu bilmeye ihtiyacımız yok; anlamamız gereken, âyette ne söylenmiş olduğudur.”^[93] demiş olsa da âyette dünya üzerinde yaşamış bir şahıstan mı bahsedildiği yoksa bir temsil mi yapıldığı meselesini netleştirmek âyeti doğru anlamamız bakımından büyük önem arz etmektedir:

Dikkat edilirse âyette أوْ كَالَّذِي (Yahut şunun gibi birini gördün mü?) denmektedir. Bu Kef’i Arap dilcilerinden Ahfeş (ö. 215) gibi zâit sayanlar olmuşsa da Müberred’e (ö. 286) göre âyetin takdiri şu şekildedir:

ألم تر إلى الذي حاج إبراهيم وألم تر إلى من كان كالذي مرّ على قرية

[İbrahim ile tartışan zatı gördün değil mi? Ve ‘bir şehre uğrayan… zat’ gibi olanı gördün değil mi?]

Zemahşerî; ibareyi أو أرأيت مثل الذي مرّ şeklinde takdir etmiş ve bunun, ألم تر ona delalet ettiği için hazfedildiğini belirtmiştir.^[94] Bu demektir ki âyette diriliş konusunda Allah ile söyleşen kişiye (الذي’ye) كَ edatıyla benzetilen ‘yani âyette anlatılana benzer temsilî bir kişi’ söz konusudur. Âyette ‘Kudüs ve çevresinde yaşanmış tarihî bir olay’ çerçevesinde bir temsil yapılmaktadır. Ayrıca, فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ ifadesinden temsilî şahsın yüz yıl ‘ölü’ kaldığı ve daha sonra baas edildiği anlaşılmaktadır.

Neden yüz yıl? Râzî’nin söylediği gibi birkaç günlük ölünün diriltilmesi Allah’ın kudretine delâlet edebilecek güçte değil midir? Dolayısıyla, ‘yüz’ yıl vurgusuna dikkat edilmelidir. ‘Kudüs’ yorumu ile ‘yüz’ kelimesi âyette İsrâiloğullarının yaklaşık yüz yıl süren Babil sürgününe atıf yapıldığına dair bir işaret olarak görülebilir.^[95] Bu insanlar Allah’ın gözünde kötü olanı yaptıkları için vatanlarından sürgün edilmeleri bakımından ‘ölü’ idiler. Ancak bu, âyette anlatıldığı haliyle hakiki fizikî bir olay değil, bir temsildir:

Yüzbinlerce insanın sürgün sebebiyle yaşadıkları ‘ölüm’ün, ‘silkinerek, titreyip kendine gelerek, üzerlerindeki ölü toprağını atarak yeniden hayat bulma’ ile sonuçlanacağının müjdelendiği nebevî bir rüyaya atıftır. Bu rüyada Hezekiel Peygamber, isyanları yüzünden başka milletlerin maskarası olan İsrâiloğullarına Tanrı’nın tekrar hayat bahşedeceğini, taş gibi katılaşan kalplerini yumuşatacağını ve onları ‘bir’leştirip eski şâşaalı günlerine döndüreceğini müjdelemektedir.[96]

Âyette; o zatın yiyecek ve içeceğinin yılların etkisini taşımıyor olması (لَمْ يَتَسَنَّهْ) ve eşeğin hâlâ orada olması.[97] ‘yüz’ yıllık ölümün sadece bir rüya (nebevî vahiy/ vizyon) olduğunu göstermektedir.

Hâsılı; Hikmet Zeyveli’nin de söylediği gibi, ‘kemikler’ bütün İsrâiloğullarını simgelemektedir. Bâbil sürgününün 25. yılından itibaren Hezekiel’den haber alınamamakta, bu zatın o tarihlerde yani MÖ 560 civarı öldüğü sanılmaktadır. Kudüs’ün ve ikinci tapınağın sürgün sonrası Ezra (Üzeyir) devrinde yeniden inşası ise MÖ 458’e rastlamakta olup, iki tarih arasında yaklaşık yüz yıl vardır. Buna göre, Hezekiel’in ölümünden takriben yüz yıl sonra İsrâiloğulları ‘yeniden dirilmiş’ olmaktadır.[98]

İsrâiloğullarının yaklaşık[99] yüz yıl süren Babil sürgününden sonra, ‘ölü’ vaziyetteki Kudüs’e dönüp burada yeniden hayat bulmaları, zamanın peygamberi Hezekiel’e bunu müjdeleyen bir rüya ile simgelenmiş ve yok olup gideceklerini sananlara, Allah varken umutsuzluğa yer olmadığı, silkinip kendine gelerek yeniden dirilmenin pekâlâ mümkün olduğu yani bu âyetin yukarısındaki el-Bakara 2/257’de işaret edildiği üzere, ‘sadece Allah’ı velî bildikleri takdirde O’nun tarafından karanlıklardan aydınlığa çıkartılacakları…’ müjdelenmiştir.

2.8. Hz. Meryem ve İsa Mesih Bağlamında Kudüs

el-Mü’minûn 23/50’de “Meryemoğlu’nun ve annesinin mu’cizevî bir kanıt kılındığı, ikisinin de (Beyt-i Makdis’teki) verimli, suyu bol, yüksekçe bir yerde barındırıldığı” belirtilmektedir.

Mukatil b. Süleyman (ö. 150) burayı; “Şam bölgesi topraklarından Dimaşk vahası (Gûtatu Dimaşk)[100]” diye tefsir etmiştir.[101] Zemahşerî bu tepenin neresi olduğuna dair görüşleri “Beyt-i Makdis’in bulunduğu İlya”dan başlayarak sıralamakta, “İlya bölgenin ciğeridir ve o bölgede göğe en yakın yer burasıdır: On sekiz mil.” görüşünü Kâ’b’dan naklettikten sonra, buranın “Dimaşk”, “Dimaşk vahası”, “Mısır” olduğu söylendiği gibi, -Hasan-ı Basrî’den (ö. 117) naklen- “Filistin ve Remle olduğu” da söylenmiştir demekte ve Ebû Hüreyre’nin (ö. 58); “Aman bu Remle’yi yani Filistin ‘remle’sini (kumluğunu) sıkı tutalım; çünkü âyetteki ‘verimli, suyu bol, yüksekçe yer’ burasıdır.” dediğini rivayet etmektedir.[102] Bu altı görüşün, Beğavî’de (ö. 516); Dimaşk, Ğûtatu Dimaşk, Remle, Beyt-i Makdis, Mısır, Filistin toprakları[103] sırasıyla verildiği görülmektedir.

Âyetin Hz. İsa’nın doğumunun anlatıldığı Meryem 19/16-17[104] ile ilişkili olduğu anlaşılmaktadır. el-Mü’minûn 23/50’de; Meryem ve oğluna ‘verimli, suyu bol, yüksekçe bir yer’in sığınak yapıldığı belirtilmekte fakat sebebine değinilmemektedir. Semerkandî işbu sebebi şöyle açıklar: Meryem İsa’yı (babasız) doğurunca, kavmi onu (zina haddi uygulamak üzere) taşlayarak öldürmek istemişti. İşte, o da bu sebeple Beyt-i Makdis’ten çıkıp Dimaşk toprağına gitti.[105] Nitekim el-Mü’minûn 23/50’de de “İsa ve annesinin mucizevî bir kanıt (آيَةً) olduğu” belirtilerek babasız doğduğuna işaret edilmiştir.

2.9. Sebe’lilerin Nankörlüğü Bağlamında Kudüs

Son olarak; Sebe’ 34/18-19’da İsrâiloğulları ile bağlantılı olmasa da, Sebe’lilerin bir nankörlüğü bağlamında Kudüs bölgesine atıf yapılmış; güney Araplarının ilahî nimetlere nankörlük ettiklerinden söz edilirken, merkezini Kudüs’ün oluşturduğu bereketli topraklara ve kuzeydeki ve güneydeki iki büyük medeniyet arasındaki ticarî ilişkilere işaret edilmiştir:

“Bereketlendirdiğimiz şehirlerle kendilerininkinin arasında, kolayca görebilecekleri şehirler yerleştirmiş; bu güzergâhta gidip gelmelerini takdir etmiş ve ‘Haydi, gece-gündüz güvenlik içinde seyrüsefer edin burada!’ demiştik. Fakat onlar (nankörlük ve tenbellik ederek); ‘Ya Rabbi! Şu seferlerimizi birbirinden uzaklaştır!’ dediler ve kendilerine zulmettiler... Biz de onları dört bir yana dağıttık!.. Ağızdan ağza dolaşan bir masala çevirdik onları!..”[106]

Burada; konaklama mesafeleri arasındaki uzaklıkla ilgili bir nankörlüğe değinilirken, bereketli toprakların ticarî ve ziraî açıdan bir merkez oluşuna dikkat çekilmiş olması önemlidir.

3. Nüzul Döneminde

Kudüs’ün nüzul çağındaki durumu ile ilgili Kur’an’da iki ana tema vardır: İsrâ ve kıble. İlkinde; Hz. Peygamber’in bir gece seyahatiyle Kudüs’e götürüldüğü anlatılırken -ki bu sırada kıblenin Kudüs olduğuna dikkat edilmelidir- diğer temada kıblenin Kudüs’ten Mekke’ye çevrilişi tahlil edilmektedir.

3.1. ‘İsrâ’nın Hedefi Olarak Kudüs

“Her tür eksikten uzaktır o Zat ki; [İslâmiyet’in parlak geleceğine ve kendisinin peygamberlerin imamı olduğuna ilişkin] birtakım mu’cizevî kanıtlarımızı kendisine gösterelim diye kulunu geceleyin^[107] Mescid-i Haram’dan çevresini mübarek kıldığımız Mescid-i Aksâ’ya götürmüştür. Çünkü sadece O’dur [gerçek mânada] işiten, gören.”[108]

Bu kısımda önce; ilk kelimesi (سُبْحَانَ) bağlamında âyetin mâsîkalehi üzerinde durulacak, sonra Hz. Peygamber’in ‘isrâ’da götürüldüğü yer tahlil edilecektir.

3.1.1. Âyetin Sevk ve İnzal Sebebi (Mâsîkalehi)

Hicretten öncesinin müstaz’af Müslümanları için Kudüs önemli idi. Zira kutsal kitapların vahyedildiği peygamberler diyarı olarak ilahî ilke ve değerleri Kudüs temsil ediyordu. Bu yönüyle dinin merkezi Kudüs’tü… -Tevhit peygamberleri İbrahim ve İsmail’in kurduğu Kâbe ve Mekke o sırada putperestliğin merkezi idi.-

Müşriklere karşı kendisini himaye eden Ebû Tâlip ve Hz. Hatice’yi kaybeden Hz. Peygamber’in ‘isrâ’da Kudüs’e götürülmesi, Kur’an’ın getirdiği İslâmiyet’in bu topraklara hâkim olacağının, daha önemlisi; dinin merkezine yerleşeceğinin bir müjdesi idi. Bu müjdenin verildiği âyetin سُبْحَانَ kelimesiyle başlaması dikkat çekicidir:

سُبْحَانَ ‘Allah’ı tespih/ tenzîh’ anlamında bir masdardır. سُبْحَانَ اللهِ diyen bir kişi; Allah’ın hiçbir eyleminde eksik kusur bulmadığını, O’na suç ve yanlış isnat etmediğini ilan etmiş olmaktadır. Sözgelimi Hz. Âdem’in halifeliği bağlamında geçen el-Bakara 2/32’de سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا diyerek Allah’ı tespih eden melekler, O’nun hakkındaki yanlış düşüncelerinden uzaklaştıklarını ifade etmekte idiler. Yine, Hz. Yunus balığın karnında; سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ derken[109], kaçak bir köle gibi kaçtığı Rabbini -hakkında sahip olduğu kötü düşüncelerden- tenzih etmekte idi.

İşte, el-İsrâ 17/1’in سُبْحَانَ الَّذِي diye başlamasında da aynı mâna vardır. Bir başka deyişle;فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ buyrulan en-Nasr 110/3’teki gibi Hz. Peygamber’e “yüce Rabbini tenzih etmesi” emredilmektedir.[110] Mekke devrinin sonlarına doğru zalim Müşriklerin baskıları ile mazlum müminlerin sızlanmaları arasında iyice bunalan [hatta ‘icâre’ alamadığı takdirde paganlarca öldürülmek üzere olduğu için Mekke’de artık hiçbir ışık göremeyen, dolayısıyla da “Allah’ın vaat ettiği yardımın gelmeyeceği” endişesine kapılan[111]] Hz. Peygamber’e bu kötü düşünceleri kafasından atarak Rabbine güvenmesi telkin edilmekte, çünkü İslâmiyet’in O’nun izniyle “dinin merkezi olan Kudüs”e de yerleşeceği müjdelenmektedir.

Ayrıca, İsrâ Sûresi çerçevesinde Hz. Musa ile Hz. Muhammed arasında bir paralellik kurulabileceği görülmektedir. TâHâ 20/23’te[112] belirtildiği üzere, Hz.Musa’ya Sînâ dağında “Rabbinin mucizevî kanıtları gösterilmiş” olduğu gibi, Hz. Muhammed de Mescid-i Aksâ’ya geceleyin “birtakım mucizevî kanıtlarımızı gösterelim diye” seyahat ettirilmiştir. Kurtubî; Müslim’e (ö. 261) atıf yaparak, Allah’ın Hz. Peygamber’e gösterdiği âyetlerin; “(o gece gördüğüne dair) insanlara haber verdiği ilginç şeyler” olduğunu; Mekke’den Mescid-i Aksâ’ya bir aylık mesafeyi bir gecede kat etmesi olduğunu, göklere yükselip peygamberleri tek tek nitelemesi olduğunu söylemekte[113] olup, Râzî’nin dediği gibi, gerek kendi maslahatı için gerekse onların maslahatı için peygamberlerle ve meleklerle görüşmesi de buna dâhildir.[114] el-İsrâ 17/1’de ‘gösterileceğinden’ söz edilen âyetler -yani mu’cizevî işaret ve kanıtlar- vahiy bağlamındaki en-Necm 53/18’e (لَقَدْ رَأَى مِنْ آيَاتِ رَبِّهِ الْكُبْرَى) de atıf olabilir. Yine, sûrenin 22-29. âyetlerinde geçen bir düzine emir, Hz. Musa’nın on emrini akla getirmektedir. Tevhit, putperestliği ret, ana babaya saygı; öldürme, zina ve hırsızlık yasağı İsrâ Sûresi’nde ve Tevrat’ta ortak emirlerdir. el-İsrâ’daki verme emri, verilecek kişiler ve verme âdabı, yetim malı, ahde riayet, ticaret ahlâkı, bilgi sahibi olmadığın konuda ahkâm kesmemek ve çalımlı yürümemek On Emir’de yer almamaktadır. Buna karşılık, on emirdeki “Allah’ın adını boş yere ağzına almayacaksın” ve “Şabat gününün saygınlığını ihlâl etmeyeceksin” emirleri el-İsrâ’da -ve Kur’an’da- yoktur.

Kurulan bu paralelliğin özü şudur: Hz. Muhammed, kadim din açısından anlam ve önemi müsellem olan Hz. Musa kadar önemlidir. Hz. Muhammed’in de ilahî vahye muhatap olduğu[115] ve mu’cizevî kanıtlarla desteklendiği, şu an her ne kadar anlaşılmıyorsa da, Kur’an vahyi sona erdiğinde bu açıkça ortaya çıkacaktır.

3.1.2. el-Mescidü’l-Aksâ Etrafındaki Şüpheler

Kavramsal çerçevede el-mescidü’l-aksâ tabirinin bir miktar muğlaklık barındırdığını belirtmiştik. Terkibin Kudüs’le bağlantısına yönelik ilk itiraz, İsrâ Sûresi’nin ilk âyetinde Hz. Peygamber’in götürüldüğü söylenen el-mescidü’l-aksânın, Kudüs’ü fetheden Hz. Ömer’in Süleyman Mabedi kalıntıları üzerine yaptırdığı bir cami olduğudur ki bu itirazda; bir caminin, nasıl olup da yapılışından 22-23 yıl önce inmiş bir âyette geçebildiği sorgulanmakta hatta bu âyetin Kur’an’a sonradan sokuşturulduğu savunulmaktadır.[116]

Mescid-i Aksâ ve Ömer Camii birbirine karıştırılagelmiştir. Lügat ve ansiklopedi alanında uluslararası şöhrete sahip olan Meydan Larousse’un ‘Ömer Camii’ maddesinde ‘Kubbetüssahra’ya bk.’ denilmekte fakat bu maddeye bakıldığında ‘Bir ara yanlışlıkla Ömer Camii sanılan bu mescit…’ denildiği görülmektedir. Mescid-i Aksâ, Ömer Camii ve Kubbetü’s-sahra (قُبَّة الصَّخْرَة) arasındaki ilişki şu şekilde açıklanabilir: Bunların tamamı Kudüs’teki Harem-i Şerif sınırları içerisinde Süleyman Mabedi kalıntılarının üzerine inşa edilmiştir. Yaklaşık yüz elli dönümlük genişçe bir tepede bulunan bu tapınağın aslından şu an sadece ağlama duvarı kalmıştır. Kubbetü’s-sahra altın renkli kubbesi ile çağdaş Kudüs’ün simgesi olan yapıdır; Hz. Peygamber’in bu kubbenin tam altındaki ‘sahre’den/ kayadan miraca çıktığına inanılır. Kaya eskiden beri orada bulunmakla birlikte, kubbe Abdülmelik b. Mervan (ö. 705) tarafından 691’de yaptırılmış; 1522’de Kanunî (ö. 1566) tarafından baştan aşağı elden geçirilmiş, yakın dönemde Abdülmecid ve II. Abdülhamid gibi Osmanlı padişahları tarafından restore ettirilmiştir. Nitekim Kubbetü’s-sahra’yı dıştan çevreleyen 1293/1876 tarihli, çiniye işlenmiş celî sülüs Yâsîn Sûresi hat kuşağı (1293/1876) Mehmed Şefik Bey’e aittir.[117] ‘Ömer Camii ise, Hilmi Ziya Ülken’in (ö. 1974) belirttiği gibi, şu an Mescid-i Aksâ denen binanın bulunduğu yerde yapılmış ahşap, iptidaî bir yapı idi. 643’te inşa edilen Ömer Camii’nden bugün hiçbir iz kalmamıştır; onun yerinde yeni Kudüs Camii vardır ve bu binaya eskiden de, şimdi de Mescid-i Aksâ denmektedir.’[118] el-İsrâ 17/1’de geçen ve ‘en uzaktaki mescit’ anlamına gelen el-mescidü’l-aksâya gelince… Bu; Kudüs tarihinde 1. Tapınak olarak anılan Süleyman Mabedi olup ‘bereketli topraklar’ın (Kudüs’ün) merkezidir. Aynı sûrenin yedinci âyetinde ‘Kudüs’ün tahribi’ bağlamında işbu mescide atıf yapılmaktadır. el-Mescidü’l-aksâ kavramında; tıpkı Kâbe’nin içerisinde yer aldığı Mescid-i Harâm kavramında olduğu gibi, bir yapıdan ziyade ‘yapının yer aldığı alan/toprak/bölge’ anlamı öne çıkmaktadır. Dolayısıyla, el-İsrâ 17/1’de geçen el-mescidü’l-aksânın Kur’an’ın iniş zamanından sonraki devreye ait bir yapı olduğu söylenemez. Ayrıca, iki ‘mescid-i aksâ’ olduğu anlaşılmaktadır; mabedin bulunduğu yüksekçe alan (el-mescidü’l-aksâ) ve bu alanın merkezî yapısı iken yıkılmış bulunan Süleyman Mabedi. Önce Ömer Camii, sonra da bugünkü Mescid-i Aksâ işte bu mabedin kalıntıları üzerine yapılmıştır.

el-Mescidü’l-aksâ tabirinin Kudüs’le bağlantısına yönelik ikinci itiraz, Alfred Guillaume’un (ö. 1965) el-mescidü’l-aksânın Kudüs’te değil, Mekke’nin kuzey doğusunda Serif vadisindeki Ci‘râne bölgesinde olduğu savıdır.[119] Bu iddia zayıf argümanlara dayanmaktadır;[120] Hz. Peygamber’in ‘isrâ’da götürüldüğü mescidin el-İsrâ 17/1’de ‘çevresini bereketli kıldığımız’ diye nitelenmesi ve bu tabirin yukarıda zikrettiğimiz çok sayıda âyette Kudüs merkezli topraklar hakkında kullanılmış olması bu tezi çürütmeye kâfidir. Kaldı ki âyetin devamında Kudüs ve çevresinde yaşayan İsrâiloğullarının tarihinden önemli kesitler sunulmakta ve 23-39. âyetlerde Müslümanlara onların on emrine tekabül eden on iki emir verilmektedir. Tefsir geleneğinde el-İsrâ Sûresi’nin bir adı da “Benî İsrâîl”dir.

Terkibin Kudüs’le bağlantısına yönelik üçüncü itiraz, el-mescidü’l-aksânın gökyüzünde manevî bir mescit olduğudur.[121] İddianın sahibi; “Bu satırların âciz yazarı, Kur’an’da geçen el-mescidü’l-aksâ ifadesi ile Rahmân’ın arşının altında, meleklerin secde ettikleri [el-]Beytü’l-Ma‘mûr’un kastedildiği konusunda hiçbir şüphe duymamaktadır.”[122] demekte ise de ‘çevresini bereketli kıldığımız’ ifadesi bu tezi de geçersiz kılacak güçtedir. Çünkü Kur’an’da ‘gökyüzü’ hakkında ‘bereket’ten ziyade, yücelik, yükseklik, denge ve âhenk tabirleri[123] kullanılır. Hamidullah’ın (ö. 2002), tezini dayandırdığı gerekçelerden biri de ‘şedd-i rihâl’ hadisinde ısrarla mescidü’l-aksâ tabirinin kullanılmış olmasıdır. O; buradan hareketle makale başlığına da yansıttığı üzere, ilki Kudüs’te, diğeri semâda olan iki ayrı mescit tahayyül etmektedir. Oysa Arap dil mantığı bakımından mescidü’l-aksâ ile el-mescidü’l-aksâ arasında anlamca bir fark yoktur; mescidü’l-aksâ, tıpkı cürdü katıyfetin izafetinin, ‘kadifenin giysisi [aksânın mescidi]’ değil, ‘kadife giysi’ (en uzaktaki mescit) anlamına gelmesi örneğinde olduğu gibi, sıfatın mevsufuna izafe edildiği bir terkip olup el-mescidü’l-aksâ ile aynı şeydir. İki terkip de Kudüs’le ilgilidir.

Bu iki araştırmacının, el-mescidü’l-aksâ ifadesinde Kudüs’ü eleyen iddialarını dayandırdıkları çelişki (vehmi) de şu şekilde giderilebilir: Söyledikleri gibi, el-mescidü’l-aksâ Kudüs kabul edildiği takdirde, aynı bölgenin er-Rûm 30/3’te ‘en yakın’ (أدْنَى) diye nitelenmesi ile aynı topraklardaki bir mabedin ‘en uzak’ (أَقْصَى) diye nitelenmesi arasında çelişki varmış gibi gözükebilir; ancak izafiyet gereği, bir yer bir açıdan ‘en uzak’, diğer açıdan ‘en yakın’ olabilir. أدْنَى الْأَرْض (toprakların en yakını) derken ‘Roma ve Pers imparatorluklarının uçsuz bucaksız topraklarının Araplara en yakın kısmı’ denmiş olmakta, el-mescidü’l-aksâ (en uzak mescid) derken ise mabet olarak Araplara en uzak olan yer kastedilmektedir; ‘uzaklık’ Mekke’ye ve Mescid-i Harâm’a göredir.

el-Mescidü’l-Aksâ terkibinin Kudüs’le bağlantısına yönelik dördüncü itiraz ise geceleyin seyahat ettirilen ‘kul’ ile ilgilidir. el-İsrâ Sûresi’nin ikinci ve devamındaki âyetlerinde Hz. Musa ve kavmiyle ilgili bir akış olması hasebiyle[124] ve Hz. Musa’nın, “kavmini bir gece Mısır’dan çıkarttığına” dair âyetler[125] sebebiyle el-İsrâ 17/1’deki ‘kul’un Musa (a.s.) olduğu düşünülebilmektedir. Oysa;

(i) Mısır’dan çıkışın konu alındığı bu âyetlerde de el-İsrâ 17/1’deki esrâ bi- (أَسْرَى بِ) kalıbının emr-i hâzırı (esri bi-) kullanılmıştır. Ancak Hz. Musa geceleyin bir yerden bir yere ‘götürülen’ değil, birilerini ‘götüren’ kişidir. Oysa el-İsrâ 17/1’de ‘isrâ eden’den değil, ‘isrâ edilen’den bahsedilmektedir.

(ii) Kaldı ki el-İsrâ 17/1’deki ‘kul’ geceleyin Mescid-i Haram’dan Mescid-i Aksâ’ya seyahat ettirilmiştir. Musa ise kavmini Mısır’dan Sînâ dağına doğru seyahat ettirmişti.

(iii) Musa ve kavminin seyahati geceleyin başlamış olsa da gece gündüz devam eden bir yolculuk idi. el-İsrâ 17/1’deki ‘kul’un seyahati ise geceleyin başlayıp bitmiştir.

Maamâfîh, yukarıda değinildiği üzere, İsrâ Sûresi çerçevesinde Hz. Musa ile Hz. Peygamber arasında bir paralellik kurulabileceği görülmektedir.

el-Mescidü’l-aksâ bağlamında aslında birbirinin açıklaması olan ilginç iki husus daha vardır: (i) Kur’an’da bir başka dinin ana mabedinden ‘mescid’ diye söz edilmiş olması ve (ii) Müslümanların Mekke’de bu âyet indiği sırada Mescid-i Aksâ’ya doğru namaz kılıyor olmaları.

Bilindiği gibi, el-Hacc 22/40’ta farklı dinlerin mabetlerinden manastırlar (صَوَامِعُ), kiliseler (بِيَعٌ) ve havralar (صَلَوَاتٌ) diye söz edilmektedir. Dolayısıyla pekâlâ havralar/sinagoglar kapsamında değerlendirilebilecek olan bir mabet hakkında ‘havra/sinagog’ gibi dışlayıcı bir kullanım tercih edilmemiş, Süleyman Mabedi İslâm mescitleriyle bir tutulmuştur ki bunun iki sebebi olduğu anlaşılmaktadır. (i) Hz. Süleyman tarafından büyük bir ihlâsla Allah için yaptırılan bina, Allah’a secde edilen bir yapıdır yani bir İslâm mescididir; çünkü Allah katında İslâm’dan başka din olmadığından[126] Hz. Süleyman da bir İslâm peygamberi idi. (ii) Mekke’de; Arap paganların ağır baskısı altında inleyen Müslümanlar açısından, Yahudiler ve Hıristiyanlar vahyi, nübüvveti ve âhireti kabul eden ‘ortaklar’ konumunda oldukları için, ibadetlerinde onlarla aynı ‘yön’e, aynı mabede dönmekte bir sakınca görülmüyordu.

3.2. Kıble Bağlamında Kudüs

Kıble; ‘ön’ anlamındaki k-b-l kökünden türemiş bir kelimedir ve masdar binâ-i nev’ sıygası olarak ‘bir tür öne alış’ demektir. Bir başka deyişle kıble; insanların önlerine aldıkları, gönüllerini verdikleri, gözlerini diktikleri merkez demektir. Kelimede; ‘cihet/ yön’ anlamından ziyade bu mâna baskındır. Nitekim Yûnus 10/87’de anlatıldığı üzere, Hz. Musa’ya “Evlerinizi kıble yapın” (وَاجْعَلُوا بُيُوتَكُمْ قِبْلَةً) diye emredilmiştir. Zira o sırada Mısır’da azınlık ve parya konumunda olan İsrâiloğullarının ülkeden çıkışının örgütlenmesi gerekiyordu. Musa da bu emir gereği bazı İsrâiloğullarının evlerini ‘kıble’ hâline getirmiş oldu; yani insanların Allah’a dua edip O’nu zikredebilecekleri, birbirlerinin dertleriyle ilgilenebilecekleri, toplumsal kararların müzakere ve tebliğ edileceği lokaller, kulüpler, toplantı salonları ve dernek merkezleri… Dikkat edilirse, bunların hepsinin aynı yöne -meselâ Kudüs’e veya Mekke’ye- doğru olması gerekmiyordu çünkü o sırada buralar İsrâiloğulları için yok hükmünde idi.

Istılahî/ teknik anlamıyla ise kıble; insanların Allah’a yakarışlarında ve dinî ritüellerinde döndükleri yöndür yani bir kent ve ortasındaki mabettir. Yüce Allah’ın; emirleriyle, yasaklarıyla, gaybî haberleriyle tecelli ve tenezzül ettiği bir nev-i ilahîlik taşıyan bu kutsal mahallin söz konusu özelliği, zamanla üzerine bir âbidevî yapı inşa edilerek belirginleştirilmektedir.

“II. Samuel, 24/16-25’e göre, Kudüs’ün Dâvûd tarafından Yebûsîler’den alınışından[127] sonra Rab Yahova, Dâvûd’a mabedi inşa edeceği yeri melek aracılığıyla bildirmiş; I. Krallar, 8/28-49’a göre oğlu Süleyman tarafından milâttan önce yaklaşık 950lerde şetiya taşı üzerine mabedin inşa edilmesinden itibaren Kudüs Yahudiliğin dinî merkezi haline gelmiştir. Ahd-i Atik, Daniel, 6/10’a göre, Süleyman döneminde başlayan bu uygulamaya Daniel’in kitabında da rastlanır. Onun; Bâbil sürgününde, odasının pencerelerini Kudüs’e doğru açtığı ve önceleri yaptığı gibi günde üç defa diz çökerek Allah’ın huzurunda dua edip şükrettiği kaydedilir.”^[128]

Kur’an’da kıble olarak Kudüs’ün benimsenmesini emreden, ibadetlerde buraya yönelmek gerektiğini belirten bir kayıt bulunmamaktadır. Müslümanların Kudüs’e yönelmesi belki edille-i şer‘iyyenin ikincisi olan sünnet ile açıklanmak istenebilir; ancak bu durumda sünnetin neye dayandığı meselesi ortaya çıkacaktır. İslâmî literatürde sünnet genelde ‘okunmayan vahiy’ (vahy-i gayr-i metlüvv) kapsamında değerlendirildiği için, Kudüs kıblesinin de işte böyle bir vahiyle emredilmiş olduğu söylenebilir. Kanaatimizce, Kudüs’ün kıbleliği Kur’an’dan önceki iki dinin kıblesi olması sebebiyledir. Vahiy ve nübüvvet kültürüne sahip olarak öyle veya böyle Allah’a, meleğe, âhirete inanan Yahudi ve Hıristiyanlar Mekke döneminde zalim paganlar karşısında Müslümanlar için bir tür kalbî koalisyon ortağı oldukları ve Tevrat’a, İncil’e inanan din müntesipleri olarak Kudüs’e yöneldikleri için, Hz. Peygamber de buraya yönelmiş olmalıdır. Bu; fıkıh usulündeki şer‘u men kablenâ şerî‘atün lenâ mâ lem tunsah ilkesi çerçevesinde de açıklanabilir. İslâm fıkhında hakkında nas bulunmayan konularda, neshedici bir hüküm olmadığı takdirde kadim şeriatın hükümlerinden yararlanılmaktadır. İşte, fakihler fakihi olan Hz. Peygamber’in henüz kıble âyetleri gelmediği için kadim şeriate göre Kudüs’e yöneldiği anlaşılmaktadır.

Kıble âyetleri Bakara Sûresi’nde geçmektedir. Kıblenin neden Kâbe’ye çevrildiği açıklanırken önce “Doğu da Allah’ındır Batı da... Nereye dönerseniz dönün Allah’ın varlığı oradadır.”[129] buyrularak Allah’a yönelmek bakımından Kudüs’ün Mekke’ye bir üstünlüğünün olmadığına işaret edilmekte, dini ve doğru yolu tekellerine almaya çalışan Yahudilerin ‘öteki’ne bakışındaki şaşılığa değinildikten sonra, Kâbe’nin Hz. İbrahim tarafından bir İslam mabedi olarak dua, halis niyet ve takva ile inşa edildiği hatırlatılmaktadır.[130] Sadece Hz. İsmail’in değil, Hz. İshak’ın, oğlu Yakub’un (yani İsrail’in) ve onun neslinden gelenlerin (أسْباط) de İslâmiyet üzere oldukları belirtilmekte yani Kâbe’nin Hz. İbrahim’i ata kabul eden İsrâiloğulları açısından da önemli olduğu vurgulanmaktadır[131]. 142-150. âyetler arasında ise kıblenin Kâbe’ye çevrildiği, bundan sonra Müslümanların her nerede olurlarsa olsunlar ibadetlerinde Kâbe tarafına dönecekleri belirtilmektedir.

‘Müslümanlar neden Kudüs’e dönüyorlardı ve şimdi neden Kâbe’ye dönmeleri emredildi?’ sorusu Kudüs’ü ve Kâbe’yi ilgilendirmekle kalmayıp vahyin karakterini, imanın mahiyetini ve dinler arası ilişkileri ilgilendiren ciddi bir meseledir. Zaten el-Bakara 2/143’te ‘Allah’ın doğru yolu gösterdikleri’ hariç bunun gerçekten ağır (kabulü zor) bir şey olduğu belirtilmiştir.

Öncelikle kıble değişikliği ‘vahyin olguları dikkate alan karakteri’ ve ‘peygamberlerin mücedditliği’ bakımından son derece güzel bir örnektir. Yahudilerin, yaklaşık iki bin yıldır temsil ettikleri (sanılan) kadim nübüvvet değerlerini bozmuş oldukları, Allah’a verdikleri sözleri tutmadıkları ortaya çıkınca, Kudüs’ten Kâbe’ye dönülmüştür.

İkinci olarak; ibadetlerde Kudüs’e dönme gereğine ‘iman etme’nin asla zayi olmayacağı müjdelenmiş; kıble değişikliğinin pratik yararına işaretle böylece, Hz.Peygamber’e bağlı olanlarla olmayanların, her hâlükârda iman edebilenler ile irtidat edenlerin birbirinden ayrılabildiği yani iman ve güven ekseninde birleşmesi gereken Medine toplumundaki zararlı, güvenilmez unsurların ayıklandığı söylenmiştir. [Kıble değişikliğiyle bilhassa Yahudi etkisi altındaki çok sayıda insanın dinden çıktığı (يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ) bilinmektedir.]

Kaldı ki el-Bakara 2/144 ve 146’da belirtildiği gibi, kıble değişikliğinin ‘Allah’tan gelen bir hakikat’ olduğu Ehl-i kitapça da müsellemdir ve bu gerçeğe ‘kendi oğullarını tanıdıkları kadar’ aşinadırlar. Zira Âl-i İmrân 3/96’da belirtildiği gibi Mekke’nin Kudüs’e, Kâbe’nin de el-mescidü’l-aksâya kıdemi olduğunu onlar da bilmektedir. Hem böylece, el-Bakara 2/150’de (لِأَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ) belirtildiği gibi, ‘insanların’ yani Mekkelilerin ve kışkırttıkları Arap kabilelerinin; ‘Bizim Muhammed, neden atamız İbrahim ve İsmail’in Kâbe’sini bırakıyor da Yahudi kıblesine yöneliyor!?’ şeklindeki itirazlarına da yanıt verilmiş olmaktadır.

Aynı kıbleye yönelen insanlar belli ülkü ve ilkeler etrafında birleşip bütünleşmiş olurlar. -Tersi de doğrudur: Aynı iman ve değerleri paylaşan kimseler aynı kıbleye yönelirler.- Oysa Kudüs’e yönelen Müslümanlarla Yahudiler böyle değillerdi. Kıble Kâbe’ye çevrildiği sırada Yahudilerle ilişkiler Medine sözleşmesinin imzalandığı dönemdeki ortak paydadan çıkmış ve düşmanlık zeminine oturmuş bulunuyordu. Dolayısıyla kıblenin Kudüs’ten Kâbe’ye çevrilmesi sadece ‘yüzlerin çevrildiği yerin başkalaşması’ demek değildi. Artık arada düşmanlık ve nefret belirmiş, gönüller birbirinden soğumuştu.

Böylece, İslâmiyet açısından Mekke ve Kâbe öne çıkartılmış oluyordu. Artık hedef Kâbe idi. Gözler, gönüller oraya dikilecek, bütün ilgi ve alâka oraya ve oranın fethine yani paganların tahakkümünden kurtarılmasına, putlardan arındırılmasına yoğunlaştırılacaktı.

Bunun Kudüs’ün kutsallığına, anlam ve önemine halel getirmeyeceği aşikârdır ama hiyerarşide Kâbe üsttedir. el-Hacc 22/29’daki ‘Allah’ın kadim evi’ (البَيْت العَتِيق) terkibiyle Kâbe’nin kıdemine dikkat çekilmekte, Âl-i İmrân 3/96’da ‘insanlığa kılavuz olan mübarek’ Kâbe’nin tevhit mabedi olmak bakımından Kudüs’tekine önceliği bulunduğu belirtilmektedir ki bu âyetler bir Kur’an mu’cizesi olarak değerlendirilebilir çünkü kıble Kudüs’ten Mekke’ye çevrildiği vakit, Mekke paganların ellerinde idi. Dolayısıyla, kıble kılınan Kâbe Müslümanlara ‘fethedilip temizlenecek bir hedef’ olarak gösterilmiş olmaktadır.

Bu çerçevede Kudüs ile İstanbul arasındaki ilginç irtibata dikkat çekilebilir. Ayasofya (HaghiaSophia) Kilisesi, Hüseyin Salikoğlu’nun belirttiği gibi, bânîsi İmparator I. Jüstinyen’i (ö. 565) zihinlerde yeni Süleyman’a dönüştürmüştü. Bu o kadar muazzam bir yapıydı ki Jüstinyen; “Seni geçtim ey Süleyman!” diye haykırırken, dönemin şairlerinden biri de “Artık Süleyman Mabedi’nden söz edilmemeli!” diyordu. HaghiaSophia’nın, büyüklük ve görkemi sadece sanat ve mimarî ile ilgili değildi; aynı zamanda dinî bir nitelik taşıyordu: ‘Tanrı’nın evi’ artık Konstantinopolis’te idi.[132]

Ezra 6/12’de; ikinci tapınağın yapımı için her tür kolaylığın gösterilmesini emreden Pers kralı Darius’un (ö. MÖ 486) fermanında; “Yeruşalim’i adına konut seçen Tanrı” ifadesi kullanılmaktadır ki bu; el-Bakara 2/125; el-Hacc 22/26’daki Allah’ın ‘benim evim’ (بَيْتِيَ) sözünü ve İbrâhîm 14/37’de Hz. İbrahim’in Allah’a hitapla kullandığı ‘senin evin’ (بَيْتِكَ) sözünü[133] yani ‘Beytullah’ kavramını hatırlatmaktadır. ‘Allah’ın evi’ tabirindeki mecaz aşikârdır. Bir şey Allah’a izafe edildiği vakit, onun şerefi, yüceliği, azameti ve Allah katındaki konumu ifade edilmek istenir. Bu ev; belli bir kişi ve zümreye ait değildir; içine giren her canlının güvende olacağı, herkese açık ortak bir evdir. İşte, Kudüs’teki de bir ‘beytullah’ olmakla birlikte, insanlar için ilk kurulan asıl beytullah Mekke’dekidir. Yüce Allah ‘ev’ olarak Mekke’yi ve Kâbe’yi seçmiştir. Kıble kelimesini açıklarken söylediğimiz gibi, Kâbe de bu mânada bir simgedir… Bu sebeple, kıbleye dönmek salt fiziken Mekke’ye yönelmek değildir; asıl, İslâmiyet’in ilkelerini, amaçlarını, değerlerini öğrenip benimseyerek içselleştirmektir, bunlara gönül vermektir, sahip çıkmaktır. Bu çerçevede hareket edebilenler dünyevî uhrevî tehlikelerden emin olurlar… el-Hacc 22/40’ta “Allah’ın; emrettiği savunma savaşıyla, mabetleri paganların yıkımından kurtardığı” söylenmektedir ki, bir mabedin yıkılması da; bir sanat eserinin harabeye çevrilmesinden, taştan-ahşaptan bir yapının yıkılmasından ibaret değildir; asıl, mabetlerin temsil ettiği ilke ve ülkülerin yok edilmesi tehlikesidir.

Sonuç

Kudüs; İsrâiloğullarının, önceki sahiplerinden aldıkları bereketli toprakların merkezi kenti idi; bizzat kurdukları, ilk kendilerinin yerleştiği bir şehir değildi. Bu bölge, ataları İbrahim’e vaat edilen topraklar olmakla birlikte, arz-ı mev’ûd nâma yazılı ve ebediyen geçerli bir vaat değildi; şartlara bağlıydı. Nitekim Ahd-i Atik’te bu konuya dair ciddi ihtar ve tehditler bulunmaktadır. Kaldı ki arz-ı mev’ûd ile müjdelenen Hz. İbrahim’in nesli; İshak’ın ve Yakub’un çocuklarından ibaret değildir.

Kur’an’da Kudüs ve çevresine Mekkeliler ve İsrâiloğulları ile ilişkiler çerçevesinde atıf yapılmaktadır. Mekkî dönemin tarihteki Kudüs’ü konu alan âyetlerinde, vahyi tamamen reddeden Araplara karşı İsrâiloğulları; kitapları, peygamberleri, kralları ve mücadeleleriyle öne çıkartılıyor; Kudüs ve çevresindeki bereketli topraklara nasıl yerleştirildiklerinden söz ediliyordu. Allah’ın tarihteki edimleri onlar üzerinden anlatılıyor; İsrâiloğulları Müslümanlara örnek gösteriliyordu. Kitap ve nübüvvet sahibi insanlar olarak milletler arasında apayrı bir yere konulan İsrâiloğulları da bir ‘sırât-ı müstakîm’ üzere idiler ve aslına bakılırsa -sonradan saptıkları- bu yolu açanlar da onlardı; onların ataları olan İsrâiloğulları peygamberleri idi…

Buna karşılık, kıble değişikliğine yakın dönemden itibaren A‘râf ve TâHâ gibi Mekkî sûrelerde; ‘puta merakları’ ve ‘Tanrı’yı temsil ettiği’ düşüncesiyle ürettikleri altın buzağı bağlamında eleştirilmeye başlayan İsrâiloğulları, İsrâ Sûresi’nde Kudüs’te yaşadıkları büyük felâketin yani yaklaşık bir asır süren Babil sürgününün sorumluları olarak gösterildi ve aynı azgınlığı göstermeleri durumunda benzer felâketleri yine yaşayacakları konusunda uyarıldı. Dikkat edilirse daha önce firavunlara karşı asla eleştirilmiyor; Mısır’da uğradıkları takibatta ve paryalaştırmada kendi olumsuz rolleri olup olmadığı hiç gündeme getirilmiyordu. Kendilerini Allah’ın sevgili kulları sanan bu insanların el-İsrâ 17/5’te “Allah’ın güçlü ve sert kulları” tarafından ibretlik bir şekilde cezalandırıldıkları anlatıldı ki günümüz dindarları açısından da son derece ciddi bir ihtar barındırmaktadır: Siz kendinizi Allah’a yaslamaya çalışırken, O’nun ‘kullarım’ dediği başka milletlerin eliyle sizi cezalandırması mârifetullah açısından oldukça çarpıcı, korkunç bir ihtardır.

Kudüs’e dair en net atfın ‘isrâ’ ve ‘kıble’ çerçevesindeki âyetlerde yapılmış olduğu söylenebilir. (i) el-İsrâ 17/1’de sözü edilen ‘gece seyahati’nin Kudüs’e doğru olmadığını savlayan üç itiraz nakledilmiş ve bunlar yukarıda yanıtlanmıştır. Hatırlanacak olursa ikinci ve üçüncü itiraz sadece Kudüs bağlamında önem taşırken ilk itiraz doğrudan Kur’an’a saldırı niteliğinde idi. (ii) Medine’de Müslüman Yahudi ilişkilerinin bozulup savaş ve sürgünlerin yaşanması ile birlikte kıble Kâbe’ye çevrildi; Müslümanlara hedef olarak Mekke gösterildi. Çünkü öncelik Kudüs’teki peygamberlerden ziyade onların ataları olan Hz. İbrahim’in inşa ettiği Kâbe’de ve kurduğu Mekke’de idi. Kıblenin değiştirilmesiyle Yahudilerle köprüler atılmış, bağlar kopartılmış, Kur’anî ifadesiyle bunlardan ve ‘din’ diye sundukları şeyden teberrî edilmiş olmaktaydı. Zira kıble bir istikamet çizgisidir; hangi ilkeler doğrultusunda ve hangi esaslar çerçevesinde yaşanması gerektiği sorusunun yanıtı kıblede ve onun temsil ettiği değerlerdedir. Kâbe ve şubeleri yani bütün İslâm mabetleri; camiler, mescitler birer ‘beytullah’tır; Allah evidir. İlahî birer simge olan bu yapılar yeryüzünün her yerinde İslâmiyet’i ve onun değerlerini hatırlatırlar.

Kaynakça

Baki Adam. “Üzeyir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/401-402. Ankara: TDV Yayınları, 2012.

Ahd-i Atik. https://kutsal-kitap.net/bible/tr/index.php?mc=1&sc=705

Altun, İsmail. “Muhammed Hamîdullah’ın Mescid-i Aksâ’nın Yerine Dair Görüşlerine Eleştirel Bir Yaklaşım”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/1 (2018), 293-316.

Altun, İsmail. “Müsteşrik Alfred Guillaume’un Mescid-i Aksâ’nın Yerine Dair Görüşlerine Eleştirel Bir Yaklaşım”. İlâhiyat Tetkikleri Dergisi 52 (Aralık 2019), 287-309.

Aydar, Hidayet. “Bazı Kur’an Ayetlerinin Işığı Altında ‘İnsan Eliyle Yaratmak ve Öldükten Sonra Dünya Hayatında Diriltmek’ Meselesine Bakış”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Darulfunun İlahiyat] 3 (2001), 107-195.

Bozkurt, Nebi. “Mescid-i Aksâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/268-271. Ankara: TDV Yayınları, 2004.

Begavî, Ebû Muhammed Hüseyn b. Mes’ûd. Me‘âlimu’t-tenzîl. 8 Cilt. thk. - thrç. Muhammed Abdullah Nemr - Osman Cuma Zamîriyye - Süleyman Müslim Hareş. Riyad: Dâru Tayyibe, 1409.

Cevherî, İsmail b. Hammâd, es-Sıhâh. 7 Cilt. thk. Ahmed Abdülğafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-’ilm li’l-melâyîn, 1990.

Derman, M. Uğur. “Mehmed Şefik Bey”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/530-531. Ankara: TDV Yayınları, 2003.

DFT, “Yahudiler Gerçekte Kim? Yahudilerin Kökeni” https://www.youtube.com/watch?v=G_81qdiA0Mo; 18.08.2024

Doğan, İzzettin. ed. Anadolu İnanç Önderleri Birinci Toplantısı Alevî İslâm İnancının Öncüleri Dedeler, Babalar, Ozanlar Ne Düşünüyor?. İstanbul: Cem Vakfı Yayınları, 2000.

Doğrul, Ömer Rıza. Tanrı Buyruğu. İstanbul: Ahmet Halit Yaşaroğlu Kitapçılık ve Kâğıtçılık T.L.Ş., 1955.

Elmalılı Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili. 9 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Ebüzzıya, 1936.

Güç, Ahmet. “Kıble”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/364-365. Ankara: TDV Yayınları, 2002.

Güngör, Erol. Türk Kültürü ve Milliyetçilik. İstanbul: İrfan Matbaası, 1975.

Güngör, Muhammed. Süleyman Mabedi. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.

Hamidullah, Muhammed. Aziz Kur’an. çev. Mahmut Kanık - Abdülaziz Hatip. ed. Ahmet Baydar. İstanbul: Beyan Yayınları, 2016.

Hamidullah, Muhammed. “Mescidü’l-Aksâ ve’l-Mescidü’l-Aksâ”. Çev. M. Selim Ayday. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 4-5 (2016).

Hamîdullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: İrfan Yayınevi, 1411/1990.

Harman, Ömer Faruk. “Dâvûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/21-24 Ankara: TDV Yayınları, 1994.

Harman, Ömer Faruk. “İsrâil (Benî İsrâil)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/193-195. Ankara: TDV Yayınları, 2002.

Harman, Ömer Faruk. “Kudüs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/323-327. Ankara: TDV Yayınları, 2002.

https://disticaretgunlugu.com/bir-garip-resmi-ziyaret/

https://kutsal-kitap.net/bible/tr/index.php?mc=1&sc=705

https://mawdoo3.com

https://www.facebook.com/profile/100046352926111/search/?q=1.%20Mira%C3%A7

https://www.indyturk.com/node/435201/turkiyeden-sesler/antik-israilde-bir-Dâvûd-sehri-yerusalem-kudus

https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d19/c071/tbmm19071033.pdf;

İbn ‘Âşûr, Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye li’n-neşr, 1984.

İbn Fâris, Ebü’l-Huseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ. Mu’cemu makâyîsi’l-lüğa. thk. Abdüsselâm Muhammed Harun, Dâru’l-fikr, ts.

İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-’Arab. 6 Cilt. thk. Abdullah Ali Kebîr - Muhammed Ahmed Hasbullah - Hâşim Muhammed Şâzelî - Seyyid Ramazan Ahmed. Kahire: Dâru’l-ma’ârif, ts.

Jaber, Sumeyye Ali. “Kubbetussahre ve Yasin Suresinin Sırrı”, https://www.fikriyat.com/islam/2020/11/07/kubbetus-sahra-ve-yasin-suresinin-sirri

Kandemir, Hüseyin. Şedd-i Rihâl (Üç Kutsal Mescide Yolculuk) Hadisi ve Değerlendirmesi. Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.

Kandemir, Hüseyin. İslâm’da Üç Kutsal Mescide Yolculuk; Şedd-i Rihâl Hadisi Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: Sonçağ Akademi, 2020.

Kaygusuz, İsmail. Görmediğim Tanrıya Tapmam –Alevîlik, Kızılbaşlık ve Materyalizm-. İstanbul: Su Yayınevi, 2009.

Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebû Bekr. el-Câmi’u li-ahkâmi’l-Kur’ân ve’l-mubeyyinu li-mâ tezammenehû mine’s-sünneti ve’l-furkân. 24 cilt. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin Türkî v.dğr. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1427/2006.

Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. 17 cilt. thk. Ahmet Vanlıoğlu. ed. Bekir Topaloğlu. İstanbul: Mizan Yayınları, 2007 (2. cilt).

Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. (9. cilt) thk. Murat Sülün. ed. Bekir Topaloğlu. İstanbul: Mizan Yayınları, 2007

Mukatil b. Süleymân. Tefsîr. 5 Cilt. thk. ve inceleme Abdullah Mahmud Şehâte. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabî, 1423/2002.

Mukatil b. Süleyman. el-Vucûh ve’n-nezâir. nşr. Ali Özek. İstanbul: İlmî Neşriyat, 1993.

Mustafevî, Hasan. et-Tahkîk fî kelimâti’l-Kur’âni’l-Kerîm. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-’ilmiyye, ts.

Râzî, Muhammed Fahreddîn b. Zıyâeddîn ‘Umer Hatîbi Rey. Mefâtîhu’l-gayb. 33 Cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1401/1981.

Salikoğlu, Hüseyin. “Iustinianus ve Ayasofya: Yeni Bir Süleyman Yeni bir Mabet”. https://aktuelarkeoloji.com.tr/kategori/arkeoloji/iustinianus-ve-ayasofya-yeni-bir-suleyman-yeni-bir-mabet#google_vignette

Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed. Bahru’l-‘ulûm. 3 Cilt. nşr. Ali Muhammed Mu’avvad - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1413/1993.

Sülün, Murat. Allah’ın Yardımı Peygamber’in Zaferi. İstanbul: Siyer Yayınları, 2020.

Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. 26 Cilt. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin Türkî. Kahire: Dâru Hicr, 1422/2001.

Ülken, Hilmi Ziya. İslâm Sanatı. İstanbul: İTÜ Matbaası, 1948.

Zemahşerî, Cârullah Ebü’l-Kasım Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf ʿan hakâiki gavâmidi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 6 Cilt. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Alî Muhammed Mu’avvad. Riyad: Mektebetü’l-’Ubeykan, 1998.

Zeyveli, Hikmet. “Kur’an ve İndiği Dönem; Yahudilere Dair Atıfları Doğru Anlamak”. Kur’an ve İslamî İlimlerin Anlaşılmasında Tarihin Önemi. ed. Mahfuz Söylemez. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.