Yar, Halim. “Sâib-i Tebrîzî’nin Ney Gazeline Ömer Fâik’in Şerhi (İnceleme-Metin)”. Diyanet İlmî Dergi 60/1 (2025) 791-830. https://doi.org/10.61304/did.1568333.

Sâib-i Tebrîzî’nin Ney Gazeline Ömer Fâik’in Şerhi (İnceleme-Metin)*

Araştırma Makalesi

Geliş Tarihi: 16 Ekim 2024 Kabul Tarihi: 11 Haziran 2025

Halim Yar

Dr. Öğr. Üyesi / Assistant Proffesor

Şırnak Üniversitesi /Şırnak University

İlahiyat Fakültesi / Faculty of Divinity

https://ror.org/01fcvkv23

https://orcid.org/0000-0002-9362-567X

halimy14@gmail.com

Öz

Sebk-i Hindî’nin ilk temsilcisi Sâib-i Tebrîzî tabakât kitaplarında Mevlevî olarak zikredilir. Sâib-i Tebrîzî’nin Dîvânı içerisinde Mesnevî’deki ney istiaresinden ilham alarak yazdığını söylediği gazel, Ebûbekir Nusret ve Ömer Fâik tarafından Türkçeye tercüme ve şerh edilmiştir. Sâib-i Tebrîzî’nin ney gazeline dair Ömer Fâik’in şerhi hakkında Yusuf Öz’e ait bir çalışma mevcuttur. Çalışma, Konya Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi’nde bulunan tek nüshaya dayanılarak ortaya konulmuş ve inceleme kısmında metnin şeklî özellikleri belirtilmiştir. Nüshadan hareketle oluşturulmuş metni tetkik ettiğimizde metnin içerisinde anlam ilişkisinin oluşmadığı bazı yerlerin olduğunu gördük. Buna binaen diğer yazmaları da kullanarak tenkitli bir metin ortaya koymaya ve metnin içeriğini tanıtmaya karar verdik. Bu çalışmada Ömer Fâik’in tenkitli metnini kütüphanelerimizde bulunan dört farklı nüshadan hareketle oluşturduk. Sâib-i Tebrîzî’nin ve Ömer Fâik’in hayatı ve eserlerine dair tabakât kitaplarından ve kendi eserlerinden bilgiler verdik, metnin şekli ve içeriğini tanıttık. Şârihin izlemiş olduğu tercüme ve şerh metodunu irdeleyerek metni tercüme ve şerh ederken kullandığı söz sanatlarını inceledik ve metni çözümleme yöntemlerini gösterdik.

Anahtar Kelimeler: Türk İslâm Edebiyatı, Mesnevî, Ney, Şerh, 19. Yüzyıl, Sâib-i Tebrîzî, Ömer Fâik.

* Bu makale CC BY-NC 4.0 lisansı altında yayımlanmaktadır.

Commentary of Omar Faik on the Ney Ghazal of Saib Tabrizi (Review-Text)*

Research Article

Received: 16 October 2024 Accepted: 11 June 2025

Abstract

The first representative of Sabki Hindi, Saib Tabrizi, is also referred to as a Mawlawi in the biographical dictionaries. The ghazal that Saib Tabrizi claimed to have written in his Diwan, inspired by the ney metaphor in the Mathnawi, was translated into Turkish and commented on by Ebubekir Nusret and Ömer Faik. There is a study by Yusuf Öz on Ömer Faik’s commentary on Saib Tabrizi’s reed ghazal. The study was prepared based on the sole manuscript in the Konya Mevlana Museum Library, and the formal characteristics of the text are outlined in the analysis section. Upon examining the text created from the manuscript, we found several instances where the text and the manuscript did not align. Based on this, we decided to create an edition critique using other manuscripts and present the content of the text. In this study, we created an edition critique of Ömer Faik’s commentary based on four different copies from our libraries. We provided information about the lives and works of Saib Tabrizi and Ömer Faik, drawn from biographical dictionaries and their own works, and introduced the form and content of the text. By examining the translation and commentary methods employed by the commentator, we analyzed the figures of speech he used while translating and commenting on the text, uncovering his approaches to textual analysis.

Keywords: Turkish Islamic Literature, Mathnawi, Nay, Commentary, 19th Century, Saib Tabrizi, Ömer Faik.

* This article is published under the CC BY-NC 4.0 licence.

Summary

The word “sharh” (commentary), of Arabic origin, meaning “to cut meat, spread something, or explain the difficult parts of a word,” is connected to the background of what the author has stated. The text is commented on externally by establishing a relationship between the text’s original language and the technical language. Therefore, the commentator is often not the author, but someone else who provides interpretation and explanation of the text. The main goal of the commentary is to clarify and resolve any ambiguity in the text. In addition, commentaries serve to complete deficiencies in the text, correct errors, and expand upon the examples provided in the text. The tradition of commentary, which began in the fields of grammar and rhetoric, gradually expanded over time to cover scientific disciplines such as tafsir, hadith, fiqh, theology, philosophy, and more. Commentary writing began in Anatolia in the 14th century, with a particular focus on Arabic and Persian texts. In particular, more commentaries were written on Persian texts, as Persian was regarded as the literary language of the period. Commentaries were written on works such as the Golistan of Sadi Shirazi (d. 691/1292), the Pend-nāme and Mantiq al-Tayr of Fariduddin Attar (d. 618/1221), the Baharistan of Abdurrahman al-Jami (d. 898/1492), and the diwans of Iranian poets like Hafiz (d. 792/1390 [?]) and Shaukat al-Bukhari (d. 1111/1700). The Mathnawi by Mewlana Jalal al-Din al-Rumi (d. 672/1273) is one of the most commented-upon works. Nearly forty commentaries have been written on the Mathnawi in Anatolia. One of the poets whose works were translated into Turkish and commented on is Saib Tabrizi, known as the first representative of Sabki Hindi. The Turkish commentators who wrote commentaries on Saib’s poems include: Ismet Mehmed Efendi (1160/1747), Piri-zade Osman Saib (1183/1770), Ebubekir Nusret Efendi (1208/1794), Mehmed Murad Molla (1264/1788), Ahmet Cevdet Pasha (1312/1895), who continued the commentary of Suleyman Fehim (1242/1845), and Muallim Naci (1310/1893). One of them is Ömer Faik (d. 1245/1830), who wrote a commentary on Saib’s ghazal about the ney. This commentary was previously published by Yusuf Öz. However, the deficiencies in the copy used by Yusuf Öz in his study and the errors in the text he created led us to conduct another study on this commentary. In this study, we will provide information about the form and content features of the commentary written by Ömer Faik on Saib Tabrizi’s ghazal, and present an edition critique. We will also briefly introduce the lives and works of Saib and Ömer Faik. Conducting such a study on Saib, one of the important poets of his time, is significant both for understanding the expression style of the Sabki Hindi poets and for illustrating an example of the 19th-century commentary tradition, as well as showing the development of commentary literature. In our study, we referred to source books and the authors’ own works for details about their lives and contributions. We discussed the translation and commentary methods used in the text, providing examples to reveal the commentator’s approach. In his commentary, Ömer Faik adhered to the classical commentary method by first presenting the original text and then offering his translation and commentary of the Persian text. He employed both literal and dynamic translation methods in his work. While translating, he largely stuck to Saib’s original words and did not offer synonyms or equivalents for them. This is a negative aspect that affects the clarity and understanding of the translation. The reason for the translation being done in this way is likely that the words in question would be further explained in the commentary. The constant variation in expression and richness of vocabulary at the start of the translation helped to keep the text from becoming monotonous and made it easier to read. While explaining the text, Ömer Faik made use of the dual meanings of words and couplets, figures of speech such as simile and metaphor, other words evoked by the terms, historical events, and personal life experiences. In this study, we used transcription letters to create the critical edition. To do so, we compared the copies in Istanbul University Library, Süleymaniye Library, Yapı Kredi Sermet Çifter Library, and the Mawlana Museum Library. First, we constructed the text based on three other copies in addition to the one used by Yusuf Öz. Afterward, we compared the text we created with the Mawlana Library copy and Yusuf Öz’s text. We incorporated the Mawlana Library copy into our edition critique text and highlighted the differences between the copies in the apparatus. We used the Arabic alphabet for verses from the Qur’an and hadiths. We also compared the text created by Yusuf Öz with the copy from the Konya Mawlana Museum Library and listed the parts that needed correction in order.

Giriş

Arapça kökenli, “eti kesmek, bir şeyi yaymak, sözün kapalı kısımlarını açıklamak” anlamlarına gelen şerh yazarın söylediğinin arka alanı ile ilgilenir. Şerh etmede metinle hem metnin ana dili hem ıstılahî dil arasında ilişki kurularak yazı dışarıdan yorumlanır. Şârih, bu yüzden kahir ekseriyetle metnin yazarı değil bir başkasıdır. Okuyucu adına metin içerisindeki kapalılık giderilip metin daha anlaşılır duruma getirilir. Metnin kapalılığının yanı sıra şerhlerde metindeki eksikliklerin tamamlandığı, yanlışlıkların düzeltildiği, metinde verilen örneklerin artırıldığı da vâkidir. Burada amaç, hedef kitle okuyucunun metni kolayca anlamasını sağlamaktır. Şerh geleneği, İslamî coğrafyada Kurân-ı Kerîm’in Hz. Peygamber tarafından yorumlanması ile başlar. Gramer ve belâgat alanında başlayan şerh geleneği; tefsir, hadis, fıkıh, kelam, felsefe ve tasavvuf gibi ilim sahalarına doğru genişlemiştir. Şerh yazını Memlüklüler ve Osmanlılar zamanında yaygınlaşmıştır. Anadolu sahasında şerh yazımı 14. yüzyılda başlamış, en çok Arapça ve Farsça metinlere dair şerhler kaleme alınmıştır. Hususen dönemin edebiyat dili olarak görülen Farsça metinler hakkında daha fazla şerh mevcuttur. Saʿdî-i Şirâzî’nin (ö. 691/1292) Gülistân’ı, Ferîdüddin-i Attâr’ın (ö. 618/1221) Pend-nâme’si ve Mantıku’t-tayr’ı, Şebusterî’nin (ö. 720/1320) Gülşen-i Râz’ı, Abdurrahmân el-Câmî’nin (ö. 898/1492) Bahâristân’ı; Hâfız (ö. 792/1390 [?]) ve Şevket-i Buhârî (ö. 1111/1700) gibi İranlı şairlerin dîvânlarına dair şerhler kaleme alınmıştır. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî (ö. 672/1273)’nin Mesnevî-i Mânevî’si ise en çok şerh edilen eserlerdendir. Anadolu sahasında ilk şerh Muînüddîn b. Mustafa’nın (ö. XV. yy.) Mesnevî-i Murâdiyye’sidir.^[1] Bunu kırka yakın Mesnevî şerhi takip eder.^[2]

Bu çalışmada Ömer Fâik’in (ö. 1245/1830) Sâib-i Tebrîzî’ye ait Ney Gazeli şerhinin şekli ve içeriği hakkında bilgiler verecek ve tenkitli metnini sunacağız. Ayrıca Sâib-i Tebrîzî ve Ömer Fâik’in hayat ve eserlerini kısaca tanıtacağız. Zamanının önemli şairlerinden biri olan Sâib-i Tebrîzî hakkında böyle bir çalışma yapmak hem Sebk-i Hindî^[3] şairlerini anlamak hem şerh geleneğinin 19. yüzyıldaki bir örneğini görmek ve şerh yazınının gelişimini göstermek adına önem arz etmektedir. İncelemede yazarların hayatı ve eserleri için tabakât kitaplarına ve kendi eserlerine müracaat ettik. Şeklî özellikler kısmında şerhin ismi, ne zaman, nerede ve neye binaen yazıldığına dair bilgiler verdik ve fikirler yürüttük. Metinde kullanılan tercüme ve şerh yöntemlerini örnekleriyle birlikte verip şârihin tercüme ve şerh etme metodunu ortaya koyduk. Metin oluşturulurken kütüphanelerimizde kayıtlı dört nüshayı temin ederek çalışmamıza başladık. Tenkitli metni oluştururken çevriyazı harflerini kullandık. İlkin -müellif nüshası olmamasından ötürü- Yusuf Öz’ün kullandığı nüsha dışındaki nüshalardan metni oluşturduk.^[4] Akabinde Mevlana Kütüphanesi nüshası ve Yusuf Öz’ün ilgili çalışması ile nüshalardan hareketle oluşturduğumuz metni karşılaştırdık ve Mevlana Kütüphanesi nüshasını metne dâhil ettik. Nüsha farklarını sayfa altında gösterdik. Âyet ve hadisler için Arap alfabesini kullandık. Arapça ve Farsça ekler için “Çevri Yazıda Yazım Birliği Üzerine Öneriler”^[5] isimli makaleyi esas aldık. Metin tavsifini yapıp Yusuf Öz’ün çalışmasında tashih edilen yerleri sıralı şekilde verdik.

1. Sâib-i Tebrîzî (ö. 1081/1671-1087/1676)

Tebriz veya İsfahan’da 999/1591’de doğduğu düşünülmektedir. Eğitimine Isfahan’da başlamıştır. Osmanlı Devleti’nin birkaç şehrinde, Herat, Kabil gibi yerlerde bulunmuştur. II. Abbas zamanının gözde şairleri arasına girmiş, Şah Süleyman döneminde ise gözden düşmüştür. Sebk-i Hindî’nin ilk temsilcisidir. 1081/1671 veya 1087/1676 yılında vefat edip İsfahan’da defnedilmiştir. Gazellerinde aşk, tasavvuf ve hikmet konuları ağırlıktadır. Onun Mevlevî olduğu yönünde tabakât kitaplarında yaygın bir görüş bulunmaktadır.^[6] Altı ciltlik büyük dîvânı 73000 beyitten müteşekkildir. Kandeharnâme ve Mahmud u Ayaz mesnevîlerinin dışında Beyaz, Mir’âtü’l-cemâl, Meyhâne, Ârâyiş-i Nigâr ve Vâcibü’l-hıfz gibi seçkileri ile Makâlât-ı Tenbekû gibi eserleri bulunmaktadır. Az sayıda Türkçe şiirleri mevcuttur.^[7] Sâib’in şiirlerine şu Türk yazarları şerh yazmıştır: İsmet Mehmed Efendi (ö. 1160/1747), Pîrî-zâde Osman Sâib (ö. 1183/1770), Ebûbekir Nusret Efendi (ö. 1208/1794), Ömer Fâik, Mehmed Murad Molla (ö. 1264/1788), Süleyman Fehim’in (ö. 1242/1845) şerhini devam ettiren Ahmet Cevdet Paşa (ö. 1312/1895) ve Muallim Nâci (ö. 1310/1893).^[8]

2. Ömer Fâik Efendi

2.1. Hayatı

Ne zaman ve nerede doğduğu bilinmemekle birlikte babasının isminin Abdullah olduğu Osmanlı Müellifleri’nin ilgili başlığında bulunmaktadır.^[9] Onun 1190/1776’da, Baltalimanı’nda ikameti Makâlât-ı Sıddîkî’de geçmektedir.^[10] Ömer Fâik bazı vezirlerin kethüdalık maiyetinde mühürdarlık ve hâcegânlık rütbesi gibi ünvanlarla divanda görevler almıştır.^[11] Akabinde ise bazı şehirlerde memurluk yapmıştır.^[12] Bursa’da memur iken Nurullah Paşa’nın kendisini Anadolu’ya sürdüğünü, ardından affettiğini Dîvân’ındaki “itdim” redifli kasîdeden anlamaktayız.^[13] Devlet ricâli arasında iç halkaya dâhil olduğu, III. Selim’in sır kâtibi Ahmed Efendi’yle arkadaşlığından bilinebilmektedir.^[14] Yine Nizâmü’l-âtîk fi-bahri’l-amîk isimli eserinin bir nüshasında kendi el yazısıyla kayıtlı “li-müellefihi ʿÖmer Fāik ʿan ḫˇācegān-ı divān-ı hümāyūn” ibaresinden 1237 Şevval/1822 Haziran’da divan-ı hümayunda bulunduğu görülmektedir.^[15] Ömer Fâik İstanbul’da divanda, çeşitli makamlarda bulunduktan sonra şıkk-ı sâlis defterdarlığına atanmıştır.^[16] 1245/1830’da, İstanbul’da vefat etmiştir.^[17] Kaynaklarda, şair tabiatında birisi olarak nitelendirilir.^[18] Divan-ı hümayundaki görevlerinden ötürü iyi bir eğitim gördüğü düşünülebilir. Tasavvuf ehli olması ise hayatında önemli bir yer tutar. Ömer Fâik ilkin Şeyh Sâdık Efendi’ye tâbi olmuş, Sâdiyye tarikatine intisap etmiştir. Neccârzâde Mehmed Sıddık Efendi ile tanıştıktan sonra ise Nakşibendiyye tarikatına dâhil olmuştur.^[19] Makâlât-ı Sıddîkî isimli kitabının girişinde, Nakşibendîliğe nasıl dâhil olduğundan bahseder. Nakşibendîliğe 1190/1777 senesinde dâhil olduğunu yine bu kitapta zikreder.^[20]

2.2. Eserleri:

Makâlât-ı Sıddîkî: Ömer Fâik’in şeyhi, Neccarzâde’nin hayatı hakkındadır.^[21] Kitaba yol veren Neccar-zâde’nin damadı Şeyh İsmail Hakkı’dır. İsmail Hakkı tıpkı Neccarzâde’nin babası Mustafa Rızaeddîn’e ithafen kaleme alınmış Ahvâl-i Rızâiyye gibi Neccarzâde’nin hayatı hakkında da bir kitap yazılmasını istemiştir. Yazar metne Neccarzâde ile nasıl tanıştığını anlatarak başlar, dervişlik adabıyla ilgili bilgiler verir ve şeyhine dair menkıbeler kısmına gelir.^[22] Metin 1210/1795’te yazılmıştır. Bu eser Neccarzâde’nin babasının terceme-i hâlinin anlatıldığı Ahvâl-i Rızâiyye ve başka risalelerle birlikte tabʿ edilmiştir.^[23]

Nizâmü’l-atîk fî-bahri’l-amîk: Yazar sebeb-i telifte Cemaziyelevvel 1219/Eylül 1804 tarihinde III. Selim’in sırkâtibi Ahmed Efendi’nin de hazır bulunduğu bir mecliste, devlet nizamının tartışıldığını söyler. Kendisine bu mevzuda ne fikirde olduğu sorulsa da bir iki kelâmla meseleyi geçiştirir. Akabinde aklına gelen düşünceleri kaleme alır ve iki üç gün içerisinde Nizâmu’l-Atîk’i tamamlar. Eserde, devletin ne şekilde nizama gireceği otuz iki başlık altında işlenir. Bunlardan dokuz tanesi manevi tedbirler iken yirmi üç tanesi şeklî tedbirlerdir. Manevilerin nazarî, şeklîlerinse amelî tedbirler olduğu söylenebilir.^[24]

Dîvân: Türkçe ve Farsça olarak iki kısma ayrılan dîvânı, klasik dîvân tertibine göre düzenlenmiştir. Eserde 1611 tane beyit vardır.^[25]

Dîvân-ı Nuût: Hz. Peygamber’e dair gazel biçiminde 46 tane na’tın bulunduğu eser, münâcât ve iki na’tla başlar. Hurûf-ı hecâ ile sıralanmış na’tlardan sonra şairin af talebine dair bir kıta bulunmaktadır. Eser 22 varaktan müteşekkildir.^[26]

Lübb-i Sohen: Hafız-ı Şîrâzî’nin bir mısraına yapılmış tasavvufî şerhtir.^[27]

3. Terceme-i Gazel-i Sâib

3.1. Metnin Şeklî Özellikleri

Şerhin dört nüshasında eserin özel bir ismi bulunmamaktadır. Metinde şârihin eseri yazma sebebine dair kısa da olsa bir sebeb-i te’lîf yer almaktadır. Ömer Fâik, arkadaşlarıyla Sâib’in Dîvân’ını okurken ney hakkında yazılmış gazelin dikkatini çektiğini söyler. Gazelin aşk remizlerini ve ney’in sırrını, aşk yolunun yolcularına açıkladığını gördüğünden -kendisini yetersiz kabul etse dahi- gazeli tercüme ve şerhle ihvana armağan olarak sunma iştiyakını duyar.

Eserin hangi tarihte yazıldığına dair Süleymaniye, İstanbul ve Mevlana Müzesi kütüphanelerindeki nüshalarda “Temmet et-terceme sene’u elfu mi’eteyni erbaʿa ve s̠elās̠ūn/Bu terceme 1234’te bitti” ibaresi bulunmaktadır. Mehmed Emin’in istinsah ettiği Yapı Kredi nüshasında bu bilgi yoktur. Bu üç nüshadan hareketle şârihin eserine bir ad vermediğini; ama eseri terceme şeklinde nitelediğini söyleyebiliriz. Eserin nerede yazıldığı mevcut değildir. Yazar besmele ve iki beyitlik münâcâtla eserine başlar. Münâcâtta ney ve rebabın iniltisine vakıf olmak, aşktan anlamak ve gönül ehlinin meclislerinde bulunmak söz konusu edilir. Şair; Allah Teâlâ’dan, her nefeste aşk susuzluğunu dindirmesini diler; devamında kısa bir hamdele ile Hz. Peygamber’in “ilk yaratılan nur” olduğu rivayetini alıntılayarak varlığın onun sayesinde vücuda geldiğini vurgular. Aşk feleklerin meydana çıkma sebebidir ve varlığa, ışığın eşyaya sirayetinden fazla nüfuz etmiştir. Bununla birlikte bazı kişiler aşka daha istidatlıdır. Yazar bu girizgâhından sonra şerhine başlar. Ömer Fâik “Ez-Dīvān-ı Ṣā´ib, Li-Ṣā´ib ve Ṣā´ib” gibi başlıklar altında Sâib-i Tebrîzî’nin ney hakkındaki gazelinin beyitlerini alıntılar ve akabinde şerhini sunar. Son beyitle birlikte beyitleri bu kadar açıklamakla iktifa ettiğini söyler, ihvandan şerhinin yanlışı varsa düzeltmelerini ve kendisini hayırla yâd etmelerini isteyerek eserini nihayete erdirir.

3.2. Metin Şerh Metodu ve Şerh Düzeni

Eserde, önce beyitler verilip ardından metin tercüme ve şerh edilmiş, klasik şerh usulüne uyulmuştur. Tercümenin ardından metnin içeriğine dair kelimelerin ve kavramların ıstılahi anlamlarından, telmih gibi söz sanatları ve öz hayat deneyimlerinden hareketle gazel yorumlanmıştır.

3.2.1. Tercüme

Tercüme genellikle “maḫlaṣ-ı soḫen, ḥāṣılu’l-maʿnā, me´āl-i soḫen” gibi değişen ibarelerle başlar.^[28] İfadelerin sürekli değişmesinden hareketle yazarın tekdüze bir anlatımı tercih etmediği söylenebilir. Ömer Fâik metni kimi zaman olduğu gibi kimi zamansa serbest tercümeyle Türkçeye çevirmiştir. İlgili iki tercümeye örnek olarak şunları verebiliriz:

Ömer Fâik; çoğu beyit çevirisinde, metin içerisindeki Farsça kelime ve ibareleri kullanmış, Türkçe karşılığını veya müteradifini metne koymamıştır. Bu ise çevrinin niteliğini düşüren bir unsurdur. Mesela 6. beytin ilk mısraı olan “Der-ḥarīm-i mī-keşān mestāne mī-gūyed soḫen”in çevrisi “Me´āl-i soḫen, mī-keşān’ıñ bezm-i ḫāṣānda sözi mestāne söyler.”de “mī-keşān”ı çevirmez. 14. beyitte ilk mısra “Şest der-her dil-ki bended mī-keşed der-ḫāk ḫūn” beyti “Her göñül ki şest baġlayup nişān-gāh eyleye, ḫāk ḫūna çıkup mecrūḥ ider.” şeklinde tercüme edilmiştir. Bu husus, sonradan açıklama yapılacağı için tercümenin önemsenmediği yahut metnin dil üslubunun orta nesre yakınlığından kaynaklanıyor olabilir. Metinde geçen kelimeler tercümede kullanılmakla birlikte ardından kelimenin yaklaşık anlamlarının verildiği de vakidir. 13. beyitte geçen “ser-beste” ifadesi “mestūr u memhūr” tabiriyle karşılanmaya çalışılır. 27. beyitte de “resāst” ifadesi tekrar ederek “resādur” denildikten başka “vāsıldur” şeklinde müteradifi ile açıklanır. 33. beyitte “bī-ḫˇāst ḫˇāst” ifadesi “ister istemez” şeklinde Türkçeye tercüme edilirken “yaʿnī bī-tekellüf” ibaresiyle ifadenin yaklaşığı verilir. Şârih ayrıca metindeki maksut-ı manayı verici en mühim kelimeyi açıklayarak metni tercüme eder. 8. beyitte geçen “nevāst” sözü bu minvalde iki manasıyla birlikte açıklanmıştır. Burada “nevā” için hem musikideki makam hem azık manaları ele alınmış, iki mananın da beyit için anlama mutabık olduğu dile getirilmiştir.

3.3. Şerh İçin Kullanılan Unsurlar

Şârih tercümeden sonra metni şerh ederken ya söz sanatına dair bir açıklamayla beytin maksudunu verir yahut kendisi veya Sâib’in yaşantısından hareketle; örf ve insan tabiatına dair hususlarla beyti ele alır. Onun bir metni iki şekilde yorumladığı da vakidir. Şârih, çoğu zaman kendi şerhinin mutlak olmadığını şerh sonuna eklediği ifadelerle belirtir: “Allāhu aʿlemu bi’l-ḥaḳīḳati” ve “Kināye olmaḳ iḥtimāldür ẓannolunur.” gibi tabirler bu minvaldedir.^[29] Şârih 15. beyitte ise yorumunun eksikliğini belirtme ihtiyacı duyar: “Bu bābda bundan ziyāde maʿnā-yı dīgere muḳtedīr degülüm. Erbābına ʿaşḳ olsun.” Ömer Fâik, Sâib’in tekrar niteliğinde yahut manası çok açık olan beyitlerine kısaca değinir.^[30]

3.3.1. Telmih ve Diğer Söz Sanatları

Ömer Fâik iki tane beyti telmihten hareketle yorumlar: 1. beyitin ilk mısraı “ʿAṣā-yı Mūsā ʿaleyhi’s-selām mis̠illü ġam yimekde ejderhādur.” şeklinde çevrilir. Ömer Fâik ney-Hz. Musa ilişkisini göstermek adına Hz. Musa ile Firavun arasında geçen mücadeleyi hatırlatır. Burada, hidayete ileten asanın yerini ney almıştır. Firavun ise nefsi temsil eder. Asa, Firavun’u ve tabilerini yenerek rezil ettiği gibi ney de nefsi kahreder ve ney’e tabi olanları sahil-i selamete erdirir. 24. beyitte geçen “āstīn-i Meryem/Meryem’in yeni” ifadesi ile “çāh-ı Yūsuf/Yusuf’un kuyusu” ilintilidir. Hz. Meryem ile Hz. Yusuf arasındaki benzerlik iffet sıfatına dairdir. Bu vasıf “āstīn-i Meryem”le karşılanır. Zira birinde Hz. Cibrîl’in, Hz. Meryem’in yeninden üflemesiyle Hz. İsa rahm-ı madere düşer, diğerinde ise Hz. Yusuf’un elbisesi yırtılır, Zeliha’nın iftirasına uğrar, zindana atılır. Şârih bu iki örneğin verilme nedenini, aşk hakkında temkinli olunma lüzumuyla açıklar. Kişi Allah aşkından dolayı söylememesi gereken, şeriata mugayir şeyler dile getirebilir, bu temkinsizliktir. Mansur bundan dolayı dara çekilmiştir. Şârihe göre temkinle aşkını gizleyen mükâfatlandırılmış, temkinsiz davranıp dile getiren kuyuya düşmüş, cezalandırılmıştır.^[31]

Metinde geçen başka söz sanatları şöylece açıklanır: 4. beyitte ikinci mısra tercümesi olan “Buncılayın çābuk u bādbāy, ʿālem-i imkānda kandedür?” ile istifhâm-ı inkârî ve istihsan sanatının yapıldığı söylenilir. 8. beytin anlamı verilirken “Ancaḳ ẓāhiren sīnesi delik, baġrı yanıḳ bī-berg ü bī-nevā ʿuşşāḳ-ı İlāhiyyeye teşbīhdür.” cümlesiyle teşbih sanatı yapıldığı dile getirilir. 26. beyitte neydeki delikler göze benzetilmiştir. Ayrıca şârih neyzenin parmaklarını neyin delikleri üzerine koymasıyla ney’in güya “başım gözüm üzere” diyerek neyzene izin verdiğini belirtmiş, teşhis sanatı yapıldığına dikkat çekmiştir.^[32]

3.3.1.1. Tarihî Hadiselerden Yararlanma

Ömer Fâik 3. beyitte “gönül Kâbe’sinin oluğu” terkibi ile “rahmet yağmuru”nu bağdaştırır. Mesele kalbin, nefse dair arzulardan arınması şeklinde açıklanır. Metinde geçmese de ‘kalbin masivadan arınması’ Kâbe ile ilintilendirilir ve Kâbe’nin Mekke fethinde putlardan temizlenmesi vukuu anlatılır: “…zamān-ı cāhiliyyetde ḥīn-i fetḥ-i Mekke’de ʿaleyhi’ṣ-ṣalātu ve’s-selām efendimiz yed-i mübārekindeki miḥcenleriyle işāret buyurduḳda dīvārlardaki aṣnām endāḫte-i zemīn olurdı…kesr-i aṣnāmla beytu’llāhı taṭhīr buyurdılar.” 24. beyitte yine tarihî bir bilgiden yararlanılarak metin yorumlanır. Âşık yerindeki velilerin bazı zaman kendilerinden geçerek şeriata mugayir laflar edebildiği hatırlatılır ve Mansur’un katline atıf yapılır. Şârihin bu noktada şeriat ehlinin yanında olduğu söylenebilir: “Deryā-yı ʿaşḳda baʿżen bora ve fırṭınalar vuḳūʿında ʿadem-i temkīn ḥasebiyle erbāb-ı ʿaşḳuñ baʿżından şaṭḥ u ṭāmāt ẓuhūra gelmekle ḥasebu’ş-şerʿ te´dīb lāzım gelür. Ve belki ḥükm-i ẓevāhir-i şerʿīyye ile iʿdāmı iḳtiżā ider. Muteḳaddimīnden Ḥuseyn el-Manṣūr ve ems̠āli mis̠illü...”

3.3.2. Şârihin Tecrübelerden Hareketle Yaptığı Çıkarsamalar

Ömer Fâik, Sâib’in hayatı ile ilgili bilgilerden hareketle de metni yorumlar. Mesela 9. beyit, Sâib’in Mevlevî olduğu görüşünden hareketle şerh edilir. 23. beyitte aynı husus gözetilerek şöyle denilir: “Çünki Ṣā´ib-i merḥūm bu ġazelüñ me´āllerinden ve maḳṭaʿ beyti mefhūmından ṭarīḳ-i Mevleviyye ricālinden idügi fehm olunur.” Burada Sâib’in Mevlevî olduğunu düşündürecek ifade metindeki “āstīn efşān”dır. Şârih bu ifadeyle semâa işaret edildiğini söyler: “Ve daḫi ḳola tābiʿ olmaġla āstīn-efşān taʿbīrinden refʿ-i yed ile semāʿ-ı Mevleviyyeye daḫi ḫafī bir īmā murād olunmaḳ ẓann olunur”. Şârihin kendi hayatından izlere ise 11. beytin izahında rastlamaktayız. Burada şârih velilerin, meclisteki kişilerin hallerinden haberdar olup nabza göre şerbet verdiklerini söyler. Şârih bu yüzden şeyhinin huzuruna giderken gusül alıp istiğfar ettiğini dile getirir. Yazar 13. beyitte bundan farklı olarak genel yaşam tecrübesiyle metni çözümler. İkinci mısraında geçen “Ancaḳ hem-dem ve hem-nefes bula…”dan hareketle şöyle bir yorum getirir: “Bu me´ālüñ ẓāhirde teşbīh-i rengīni ġurbetde pek ẓāhirdür. Mes̠elā bir kimse diyār-ı ġurbetde min-ġayri me´mūl kendi memleketinden bir aḥbābını görse ṭarafeynüñ ḫāne-i dilinde o ānda bir āfitāb-ı meveddet lemeʿān ider ki gūyā ṭarafeyn ṣıla-i raḥm itmiş olurlar.” Ömer Fâik, buradan mısranın asıl anlamına yönelerek kalp ehli eğer kendine böyle bir arkadaş ve sırdaş bulursa söz konusu durumun dünyevi arkadaşlığa nazaran daha kuvvetli olacağını belirtir.

3.3.3. Kelimeden Hareketle Şerh

Ömer Fâik nasıl ki ihtimalleri gözeterek -“nevā” kelimesinde olduğu gibi- metni iki defa tercüme etmişse metnin manasını verirken de ikili anlamlar üzerinde durur. Mesela 4. beyit “Ervāḥ-ı ḳudsiyyeyi meydān-ı aḳdese getürür. Buncılayın cābuk u bādbāy, ʿālem-i imkānda ḳandedür?” şeklinde tercüme edilmiştir. Anlamındaysa kişilerin ney sesinden istidatlarına göre yararlanacağı belirtilir. Ney kabiliyeti olmayanı hevasının isteklerine yönlendirir; kabiliyeti olan, yani kalbinde aşktan eser bulunana vatan-ı aslîyi hatırlatır. Şârih burada ikinci, ama yakın bir mana üzerinde durur. Buna göre ney, kişinin kalbini nefsine dair isteklerden arındırır ve kâmil bir insan mertebesine yükseltir. Ömer Fâik bazen bir kelimenin veya ibarenin hatırlattıklarından hareketle bütün beyti açıklamaya çalışır. 5. beyitte geçen “cādū nefs” bu minvalde bir örnektir. Beyitte geçmemekle birlikte “sihir” kelimesi beyti açıklamada belirleyicidir. Burada nefs cadıya benzetilmiştir. Cadının işi sihirdir ve sihir batıldır. Eğer kişi, nefse boyun eğerse bu, cadı sihrinin/nefsin arzularının kişiye tesirine delalet eder. Kişi, nefsin isteklerinden uzaklaşılırsa ney güzelce tesir eder ve neyin sesi, sihr-i helal olur. 21. beyitte yine bir ifadeden hareketle anlam genişletilerek ortaya konulmaya çalışılır. Buradaki ibare “ne-mī-pīçīd/sarılmaz”dır. Bu aynı zamanda “te´s̠īr itmez”den murattır. Sarılan şey ise sarmaşıktır. Sarmaşık nasıl ki kapı ve duvara yapışır bırakmazsa aşk kadehinden içenler de mahşere dek o mestlikle yaşarlar. Şârih iki anlamı birleştirerek yeni bir hayalle aşk sarmaşığı eğer gönül duvarına bir kere sarılsa başkaya, yani masivaya yer bırakmaz, der ve metni ikinci defa yorumlar.

4. Nüsha Tavsifleri

4.1. Yapı Kredi Nüshası:

Nüsha Yapı Kredi Araştırma Kütüphanesi Yazma Eserler bölümünde 035864 demirbaş ve Y O394 yer numarasında kayıtlıdır. Baskı ebru kapaklıdır. 195X105 mm ebadında 11 varağa talik hatla istinsah edilmiştir. 24 satırdır. Kâğıdı krem renginde ve aharlıdır. Sâib’in beyitleri sürh mürekkeple yazılmıştır. Metin 1269/1852-53’de Mehmed Emin isimli birisi tarafından istinsah edilmiştir. “Y” remzi ile tenkitli metinde gösterilmiştir

Başı:

Yā Rabb zi-sırr-ı nāle-i ʿışḳ feyż-yāb kon

Remz-āşnā-yı naġme nāy u rebāb kon (1b)

Sonu:

Bu ʿabd-i ḥaḳīr-i aḥḳarı mesrūr buyurup ḫayrla yād buyurula. (10b)

4.2. İstanbul Üniversitesi Nüshası:

Nüsha İstanbul Üniversitesi Yazma Eserler Kütüphanesi’nde NEKTY03736’da kayıtlıdır. Çiçek desenli, siyah deri kapaklıdır. 197X125 mm ebadında 18 varağa rika hattıyla istinsah edilmiştir. Satır sayısı 19’dur. Kağıdı krem rengi ve aharlıdır. Sürh cedvel içerisinde yazılmıştır. Sâib’in beyitleri sürh mürekkebe yazılmıştır. İstinsah kaydı yoktur. “İ” remzi ile tenkitli metinde gösterilmiştir.

Başı:

Yā Rabb zi-sırr-ı nāle-i ʿışḳ feyż-yāb kon

Remz-āşnā-yı naġme nāy u rebāb kon (1b)

Sonu:

Bu ʿabd-i ḥaḳīri mesrūr buyurup ḫayrla yād buyuralar

Temmet et-terceme li-senetihī elfu mi’eteyn erbaʿa ve s̠elās̠ūn (18b)

4.3. Süleymaniye Kütüphanesi Nüshası:

Nüsha İstanbul Süleymâniye Kütüphânesi İzmir koleksiyonu içerisinde 622 numara ile kayıtlı mecmuada ilk eserdir. Kahverengi meşin ciltlidir. 225X135-200X104 mm ebadında 20 satır, 13 yaprağa sülüs hattıyla istinsah edilmiştir. Kâğıdı krem rengi ve aharlıdır. Sayfalarda lekeler mevcuttur. Sâib’in beyitleri sürh mürekkeple yazılmıştır. İstinsah kaydı yoktur. “S” remzi ile tenkitli metinde gösterilmiştir.

Başı:

Münācāt

Yā Rabb zi-sırr-ı nāle-i ʿışḳ feyż-yāb kon

Remz-āşnā-yı naġme nāy u rebāb kon (1b)

Sonu:

Temmet et-terceme li-senetihī elfu mi’eteyn erbaʿa ve s̠elās̠ūn (13b)

4.4. Mevlana Müzesi Kütüphanesi Nüshası:

Nüsha Mevlana Müzesi Kütüphanesi 2454 numaralı mecmua içerisinde kayıtlıdır. 84b-99a varakları arasındadır. Kenarı nokta cetvelli meşin ciltlidir. 222X140-176X92 mm ebadında, 11 yaprağa talik hattıyla istinsah edilmiştir. Kâğıdı krem rengi ve aharlıdır. Sâib’in beyitleri sürh mürekkeple yazılmıştır. İstinsah kaydı yoktur. “K” remzi ile tenkitli metinde gösterilmiştir.

Başı:

Yā Rabb zi-sırr-ı nāle-i ʿışḳ feyż-yāb kon

Remz-āşnā-yı naġme nāy [u] rebāb kon (84b)

Sonu:

Bu ʿabd-i aḥḳarı mesrūr buyurup ḫayrla yād buyuralar. Temmet et-terceme li-senetihī elfun mi’eteyn erbaʿa ve s̠elās̠ūn. Temmet 1234.

Vuḳife bi-kitābḫāne-i Ḥażret-i Mevlānā ḳuddise sırruhu’l-aʿlā. (99a)

5. Sâib-i Tebrîzî’nin Mevlânâ’dan İlhamla Yazdığı Bir Gazeli ve Türkçe Şerhi İsimli Çalışmanın Tashihi

Yusuf Öz’ün çalışması için esas aldığı Mevlana Müzesi Kütüphanesi nüshası ile onun hazırladığı metni karşılaştırdık. İlkin nüshadaki kelime veya ifadeyi vermek ve Yusuf Öz’ün çalışmasını Ö harfiyle karşlamak üzere iki metin arasında tesbit ettiğimiz fark ve eksiklikleri şöylece gösterebiliriz: Melik: mülk Ö, 111; lā-yuʿād: li-ebʿādi Ö; ittikā: ʿankā Ö; ḳurbet: ferīb Ö; nīstī: nisbeti Ö; Li-Ḥaḳānī: Li-Kānī Ö; īmān: imāle Ö; buṭūn ki: buṭūnla Ö, 112; muṣaddıḳ: mıṣdaḳ Ö; efġān: iḳʿān Ö; cümleten: cümle-i Ö; ibtilā; enīrān Ö; zerd: tereddüd Ö; taʿmīr: żamīr Ö; cismāniyyede: ḥüsn-nümāyīde Ö, 113; ve illā felā: ve’l-eḳallen Ö; Kaʿbe-i göňlüne: Kaʿbe göňlüne Ö; eṣnām-ı ṣuver: eṣnām ṣuver Ö; nāvdān-ı dil Kaʿbe-i Mükerreme’de: nāvdān dil-i Kaʿbe-i mükerremede Ö; yoḳdur: bu ḳadar Ö; şitā: senā Ö; sālik; mālik Ö, 114; çābūk-rev: çābuk Ö; cilveend: cilve’i Ö; aʿmālardur: aʿmādurlar Ö; lehv: -Ö; muḳaddemki: muḳaddemedeki Ö; rumūzāt: rumūzātı Ö; ṣūrī: ṣuveri Ö,115; diline: dilinde Ö; ṣūrī: ṣuveri Ö; teşekkī: teşnegī Ö, 116; uçıcı: evceyici Ö; kemer-i ġayretine: kemer ġayretine Ö; ālām: elām Ö; ʿibāre: ġubāre Ö; kemer-i ġayret: kemer ġayret Ö; hūş: ḫoş Ö; pest: best Ö; tevemdür: tūemdür Ö; vādī; vālid Ö; riyāżetden: riyāżından Ö, 117; riyāżet: riyāżāt Ö; riyāżet: riyāżāt Ö; ney daḫi: ney ve daḫi Ö; keyfiyyete: keyfiyyetine Ö; mütesellī: müsellī Ö; irādeti: irādetli Ö; ḳaddesallāhu: kuddisallāhu Ö; ṣūriyye: ṣuverīye Ö; mücāhede ile ḥabl-i āsāyişi bu vaḥşet-serāda pür-ḫum u pīç olduḳda maḳām-ı taṣabburda s̠ābit: -Ö; جبيب :حبيبÖ; felā: kilā Ö; teşbīh ü rengīni; teşbīdür nükbeti Ö; der-her: ber-her Ö, 118; ḫāk ḫūn: ḫāk u ḫūn Ö; göňül ki: göňlüňe Ö; ḫāk ḫūna: ḫāk-ı ḫūna Ö; elbette: elinde Ö; göňül ki: göňlüňe Ö; pāş: basış Ö; mine’l-ezel: mine’l-evvel Ö; sipihr: siper Ö; girīzān: gürīzān Ö; Ne dem ki: Mādem ki Ö; Ḥubbu’l-vaṭani: ḥubbi’l-vaṭan Ö; naḥnu: naḫnü Ö; dıraḫş: dırafş Ö; lafẓı: luṭfı Ö; ḳadar ʿālem-i ḥicrānda: ḳadr-i ʿālem ḥicrānda Ö; ālām: elām Ö; cemel: cebel Ö, 119; ḫoş naġamāt-ı nāy ḥayvānātı ve daġı müteḥayyir idüp: -Ö; ʿaṣāsınuň: ʿaṣā senüň Ö; semʿ-i gūş-ı ehl-i hūşa: semʿ-i gūş ehl-i hūşa Ö; Menhiyyātdan: Menhiyyātından Ö; o cānibi: evḥābını Ö; ne -vechle der: tevcīhledür Ö; ayılmaz: açılmaz Ö; bedeʾinde: bir ānda Ö; ḳadar: ḳadr Ö; maḳṭaʿ: muḳaṭṭaʿ Ö; ḳola: ḳula Ö; āstīn-i Meryem’dür ve çāh-ı Yūsuf’dur: āstīn Meryem’dür ve çāh Yūsuf’dur Ö; tezāyüd-i ʿiffet ü ʿiṣmetidür. Ve ʿadem-i temkīn ṣāḥiblerine: -Ö, 121; olmaġa: olmaġla Ö; murād rūzīgārı maʿnīdür: murād-ı remz-kārı muʿīndür Ö; diyü: ve bu Ö; Yoḫsā nāy: Bu ḥīss-i nāy Ö; defʿdür: difāʿdur Ö, 122; istiḥyādan: eḥibbādan Ö; iʿṭā: aʿṭā Ö; ne vechle: tevcīhle Ö; ʿacabā: cā-be-cā Ö; ṣūrīsi: ṣuverīsi Ö, 123; bendegān: bestegān Ö; mevāżıʿını: mevāżıʿı Ö; setr ü ʿafvla: sırr-ı ʿufūn Ö.

Sonuç

Makalemizde Ömer Fâik’in Sâib-i Tebrîzî’ye ait ney konulu Farsça gazelinin şerhini şekil ve içerik yönünden inceledik, dört nüshadan hareketle tenkitli metnini sunduk. Ömer Fâik klasik şerh metoduna uyarak önce metni vermiş devamında Farsça metnin çevrisini ve şerhini ortaya koymuştur. Ömer Fâik, metni ya olduğu gibi yahut serbest tercüme etmiştir. Metni tercüme ederken genellikle Sâib’in kelimelerini kullanmış, kelimenin müteradifini veya karşılığını vermemiştir. Bu da tercümenin anlaşılmasını etkileyen olumsuz bir unsurdur. Tercümenin bu şekilde yapılmasının sebebi muhtemelen, şerhte söz konusu kelimelerin tekrar açıklanacak olması yahut metnin orta nesirde yazılmış olmasıdır. Metin tercümesine geçilirken ifadelerin sürekli değiştirilmesi gibi metinde geniş bir kelime hazinesinin kullanılması metni tekdüzelikten uzaklaştırmış ve kolay okunur kılmıştır. Ömer Fâik’in şerh bitimlerinde ise metni eksik açıkladığına dair sözleri, sebeb-i telif kısmında bahsettiği kendine olan güvensizliğiyle ilişkilendirilebilir. Şârih metni açıklamak için kelimelerin ve şiirin ikili anlamlarından, telmih, teşbih gibi söz sanatlarından, kelimenin hatırlattığı tenâsüplü bir başka mazmundan, tarihten, öz hayat deneyimlerinden yararlanır. Tenkitli metnimizde ise İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Süleymaniye Kütüphanesi, Yapı Kredi Sermet Çifter Kütüphanesi ve Mevlana Müzesi Kütüphanesi’ndeki nüshaları karşılaştırdık. Bu metinler arasında oldukça büyük farklar bulunabilmektedir. Yusuf Öz’ün metni yayına hazırlarken kullandığı Mevlana Müzesi Kütüphanesi nüshası aralarında en sorunlu olanıdır. Bu metinde bazı satırlar atlanılmıştır. Bu ve muhtemelen metnin acele yazılması neticesinde Yusuf Öz’ün çalışmasında yanlışlar ve eksiklikler husule gelmiştir. Bunları liste halinde vererek düzelttik.

Kaynakça

Ak, Murat. “Bir Osmanlı Münevveri Fâik Ömer ve Dîvân-ı Nuût’u”. İSTEM 13/25 (2015). 47-94.

Aksoyak, İsmail Hakkı. “Fâik’in ‘Elâ Yâ Eyyühe’s-Sâkî Edir Ke’sen ve Nâvilhâ’ Mısraına Tasavvufî Şerhi: Lübb-i Sühan”. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi 2/3 (2016). 223-251.

Bilkan, Ali Fuat. “Sebk-i Hindî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/253-255. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.

Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.

Büyükkaya, Hande. Fâik Ömer ve Dîvânı: Karşılaştırmalı Metin-İnceleme. İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yükseklisans Tezi, 2008.

Ceylan, Ömür. “Şerh: Türk Edebiyatı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/565-568. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.

Demirel, Şener. “Mevlânâ’nın Mesnevî’si ve Şerhleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 5/10 (2007), 469-504.

Deylemî, Ebû Mansûr Şehrdâr b. Ebû Şücâʿ Şîrveyh b. Şehrdâr. Müsned’ül-Firdevs. Kayseri: Kayseri Râşid Efendi Kütübhanesi, 108, 1a-439a.

Esrar Dede. Tezkire-i Şuarâ-yı Mevleviye. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2018.

Fatin Davud. Hâtimetu’l-eş’âr. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneleri ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2017.

Güleç, İsmail. Türk Edebiyatında Mesnevî Tercüme ve Şerhleri. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2008.

İnal, İbnülemin Mahmud Kemal. Son Asır Türk Şâirleri. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1969.

Ömer Fâik. Makâlât-ı Sıddîkî. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, NEKTY10224. 1a-45a. http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/TY/nekty10224.pdf.

Ömer Fâik, Nizâmu’l-atîk fi Bahri’l-amîk. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, NEKTY10309. 1a-34a. http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/TY/nekty10309.pdf.

Öz, Yusuf. “Sâib-i Tebrîzî’nin Mevlânâ’dan İlhamla Yazdığı Bir Gazeli ve Türkçe Şerhi”. Mevlana Araştırmaları. ed. Adnan Karaismailoğlu. 4/103-125. Ankara: Akçağ Yayınları, 2012.

Sadıkoğlu, S. Cengiz. “Sâib-i Tebrîzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/541-542. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.

Şemseddin Sâmî. Kâmusu’l-a’lâm. İstanbul: Mihran Matbaası, 1314.

Şensoy, Sedat. “Şerh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/555-558. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.

Ünlü, Osman. “Türk Edebiyatında Sâib-i Tebrîzî Şerhleri”. Sosyal Bilimler Dergisi 4/1 (2006), 85-93.

Ünver, İsmail. “Çevri Yazıda Yazım Birliği Üzerine Öneriler”. Türkoloji Dergisi 11/1 (1993), 51-89.

Yazar, Sâdık. Anadolu Sahası Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011

Metin^[33]

Bismi’llāhi’r-Raḥmāni’r-Raḥīm^[34]

Münācāt^[35]

Yā Rabb zi-sırr-ı nāle-i ʿışḳ feyż-yāb kon

Remz-āşnā-yı naġme-i nāy u^[36] rebāb kon

Hem-dem-nişīn-i meclis-i ṣāḥib-dilān şeve

Der-her demī derūn-ı dilem teşne-yāb kon^[37]

Ḥamd-i lā-yuḥṣā-yı Melik-i müteʿāl zīb-ārā-yı zebān-ı ʿacz-i ḥāldür. Teʿālā ʿazze^[38] şānuhū ve ʿamme nevāluhū. Ve durūd-ı bī-ʿad ve ṣalāt-ı nā-maʿdūd-ı lā-yuʿad, ṣadr-nişīn-i nübüvvet-ittikā, perver-i nāz-ı ḳurbet, sulṭān-serīr-i ev-ednā peyġamberimiz^[39] Ḫātemu’l-enbiyā ḥażretlerine olsun ki vaḥdet-i ṣırf nīstī-i “اول ما خلق الله نوری”^[40] mıṣdāḳınca nūr-ı hestī-i muṭlaḳ, anuñ maşrıḳ-ı taʿayyün ü ẓuhūrına menūṭ u mulḥaḳ olmışdur, ṣalla’llāhu teʿālā ʿaleyhi ve sellem. Ve baʿd-ez-īn ḳarīn-i müdrike-i ẓurefā ve rehīn-i mülhime-i ʿurefādur ki^[41] çünki irāde-i ẕāt-ı^[42] münezzeh-ṣıfāt-ı Cenāb-ı Bārī, ḫilḳat-i mevcūdāta^[43] cārī olıcaḳ hemān şāhid-i ʿaşḳ-ı cilve-ger sāḥa-i ẓuhūr olmışdur^[44]

Li-Ḥāḳānī

Ḳıṭʿa^[45]

İtdi ol-demde hemān ʿaşḳ ẓuhūr

Oldı el-ḳıṣṣa hüveydā pür nūr^[46]

Sevdi ol nūrı ḥabībim didi Ḥaḳḳ

Oldı dīdārına ʿāşıḳ-ı muṭlaḳ

Ve’l-ḥāṣıl ʿaşḳ bāʿis̠-i kirdār-medār-ı eflāk ve cemīʿ-i mevcūdāta sirāyeti şemsden tāb-nāk olup ḳulūb-ı nevʿ-i benī ādem ḳābiliyyetine göre maẓhariyyetiyle hem-dem olmaġın^[47][48] ve envār-ı fuyūżāt-ı ʿaşḳa maẓhar olmaġın^[49] ʿināyet-i ezeliyye ile baʿżıları bi’l-istiʿdād nefḫa-i ʿaṭṭār^[50]-ı ʿanber-furūşān mürşid-i ʿaşḳa mülāḳī ve dimāġ-ı cānları istişmām-ı būy-ı fenā teleẕẕüẕinde bāḳī^[51] olaraḳ mümtāz olmışlardur. Bu ḥaḳīr ü bī-çāre ve esīr-i dest-bend-i emmāre ʿÖmer Fā´iḳ-i ġam-ḫˇāra bu meydān-ı fenā devrānında her^[52] bī-ġūle-gir-i inzivā ve nāy-ı ṣafā-yı derūnı naġamāt^[53]-ı ḥudā-senc-i inşirāḥdan bī-nevā üzre iken baʿż-ı ḫullān-ı ba-ṣafā ile Dīvān-ı Ṣā´ib müzākeresi es̠nāsında evṣāf-ı nāyı ḥāvī otuz üç beyt bir ġazel-i bī-bedel manẓūr-ı ʿācizānem^[54] olduḳda^[55] maʿānī-i^[56] ʿibāre ve ḥaḳīḳiyyesi^[57] baʿżı rumūzāt-ı esrār-ı ʿaşḳı mutażammın^[58] ve sālikān-ı rāh-ı ʿaşḳa sırr-ı nāyı mütebeyyin^[59] ü müteʿayyin idügi meşhūd-ı bāṣıra-i yaḳīnim olduḳda^[60] her ne-deñlü çille-keş-i meydān-ı cehālet^[61] ve maʿārif-i ʿulūmdan bī-behre ḥücre-nişīn-i baṭālet isem^[62] daḫi muṣīb, ġayr-ı muṣīb-i nā-şekīb olaraḳ ḳudret-i mertebe-i ġazel-i meẕkūruñ şerḥ ve tercümesine tennūre-bend-i miyāne-i ārzū ve iḫvāna bir berg-i sebz-i dervīşāne hediyye-i ḫoş-bū olmaġla keşīde-i ṣaḥ[ī]fe^[63]-i ʿiyān ve nāy-ı ḫāme-i şikeste-zebān zemīn-i varaḳçe-i taḥrīrde dem-zenān u beyān olaraḳ itmām olundı.

Ez-Dīvān^[64]-ı Ṣā´ib:

1. Gerçi ney zerd u żaʿīf u lāġer bī-dest ü pāst

Çon ʿaṣā-yı Mūsevī^[65] der-ḫorden-i ġam ejdehāst

Maʿnā-yı ʿibāre-i ẓāhiriyye vü ḥaḳīḳiyye budur ki^[66]: Gerçi ney zerd ü żaʿīf ü lāġar^[67] ve^[68] bī-dest ü pādur. Ẓāhirde bir kimseye imdāda istiʿdādı yoġ-ise ve^[69] rū-nümā degül ise de^[70] ʿaṣā-yı Mūsā ʿaleyhi’s-selām mis̠illü ġam yimekde ejderhādur^[71]. Mūsā ʿaleyhi’s-selām ḥażretlerinüñ^[72] ʿaṣāsı seḥerenüñ siḥirlerini ibṭāl itdi^[73] ve īmān-bend-i mütābaʿatı olanların ġamlarını^[74] defʿ itdi^[75]. Ney daḫi gerçi ṣūretde bir ḳamış ve beñzi^[76] ṣarı ve żaʿīf ve lāġardur. Ancaḳ cevheri derūnundadur. Erbāb-ı ẓāhirüñ ġamını izāle itdügi^[77] gibi^[78] ehl-i buṭūn -ki erbāb-ı ḳulūb ve ḥāmil-i bār-ı emānet-i ʿaşḳdur- muḳteżā-yı rūḥāniyyet-i teraḳḳī-i^[79] ʿaşḳ u^[80] muḥabbetine sebebdür ki^[81] irtifāʿ-ı merātib-i maʿneviyye itdürür. Ẓāhirde muṣaddıḳ-ı nübüvvet-i Mūṣā^[82] olan ḳavm-i benī İsrā´īl münkir-i nübüvvet-i Mūsā^[83] olan Ferāʿine-i Mıṣr’a maġlūb iken iʿānet-i muʿcize-i ʿaṣā-yı Mūseviyye^[84] ile ġālib olup Ferāʿine-i Mıṣr maḳhūr oldılar. Sālikān-ı rāh-ı Ḥaḳḳ’a daḫi ʿaṣā-yı nāy nāle vü efġāna başladuḳda ḥāmil-i bār-ı emānet olduġı ʿaşḳı bi’t-taḥrīk ifāża-i tezāyüd-i ḳuvvet olmaġın teḳāżā-yı Ferāʿine-i nefs-i emmāreye ġālib ve belki cümleten sāḥa-i tecellīden^[85] sālib olur. Ehl-i ḳulūb daḫi kes̠ret-i riyāżet ve ibtilā-yı^[86] ʿaşḳ u muḥabbet sebebiyle ṣūret-i ẓāhirde zerd ü żaʿīf ü lāġar ve taʿmīr-i ẓāhirīyyeye baḳmayup ẓāhir-bīnler^[87] anları gördükde^[88] bir şey´e beñzetmezler. Ancaḳ bāṭınlarından^{[89] [90]} ʿibādu’llāha imdādları nāyuñ ṣadāsı^[91] ẓāhirde^[92] defʿ ü^[93] izāle-i ġam^[94], bāṭında tezāyüd-i ʿaşḳ u muḥabbete bir^[95] teşbīh ḳasd olunmaḳ gerekdür ki^[96] ḥāṣılı erbābına ḥavāledür.^[97]

Ṣā´ib:

2. Ṣūr-ı İsrāfīl bāşed mürde-dilrā nāle-eş^{[98] [99]}

Çehre-i zerrīn-i ū āhen-dilānrā kimyāst^[100]

Maḫlaṣ-ı^[101] soḫen^[102] anuñ nālesi mürde dillere ṣūr-ı İsrāfīl olur. Ve anuñ ṣarı çehresi āhen dillere kīmyādur. Nefḫ-i rūḥla istiʿdādına göre iḥyā ider.^[103] Çünki ṣūr-ı İsrāfīl’üñ^[104] nefḫa-i evveli^[105] imāteye^[106], nefḫa-i s̠āniyesi^[107] iḥyāya maẓhardur. Binā´en ʿaleyh^[108] ṣadā-yı nāyuñ leẕẕet-i rūḥāniyyesi rāh-ı ʿaşḳ sāliklerini^[109] iḥyā ider^[110]. İbtidā-yı sülūkında^[111] teḳāżā-yı nefs-i emmāresini imāte ve^[112] baʿde iḥyā ider. Ehl-i hevā daḫi bi’l-iḫlāṣ istimāʿ iderse ġaleyān^[113]-ı nefs-i emmāresini teskīn ile imāte, baʿde iḥyā^[114] ider^[115]. Ḥużūr-ı ḳalble^[116] muḥabbet-i maʿneviyyeye müteveccihen yevm-i maḥşerde ʿuṣāt-ı ümmetüñ feryād u fiġānını^[117] taṣavvur gibi keyfiyyetle müstemiʿ olur ise^[118] müte´es̠s̠ir olaraḳ dil-i āhenīni nerm olup^[119] bu^[120] maḳūle āhen-dilān^[121] olanlara daḫi^[122] ḳābiliyyetlerine^[123] göre kīmyādur dimekdür.

Ṣā´ib:

3. Çon reg-i ebr-i bahārān feyż mī-bāred ez-ū

Nāvdān-ı Kaʿbe-i dil kūçe-i dāru’l-beḳāst

Bahār buludunuñ ṭamarı mis̠illü ondan feyż yaġmurı yaġar. Göñül Kaʿbe’sinüñ^[124] oluġı dāru’l-beḳānuñ^[125] ṣoḳaġıdur.^[126] Göñül Kaʿbe’si oluġından bārān-ı feyż yaġar dimekdür. Ḫulāṣa-i^[127] soḫen dāru’l-beḳā ḳūçesi şekl-i cismāniyyede^[128] leẕẕet-i rūḥāniye^[129] ḥāṣıl olup semʿ-i ʿaşḳla müstemiʿ olduḳda cemīʿ-i ḳuyūddan vāreste ve ṣafā-yı rūḥāniyyetle^[130] istimāʿ-ı naġamāta dil-beste olaraḳ ṣadā-yı nāydan müte´es̠s̠ir ü müteleẕẕiẕ olur dimek fehm olunur ve illā felā. Zīrā erbāb-ı hevānuñ bu meydānda^[131] tevsen-i hevā-peymāsı ṭopaldur, yürümez. Meger Kaʿbe-i göñlüne bārān-ı feyż yaġa. Göñül Kaʿbe’si Beytu’llāh ve sırrun min esrāri’llāhdur. Şol Kaʿbe-i dilde ki aṣnām-ı ṣuver-i^[132] ẓāhiriyye olmaya^[133], sulṭān-ı ʿaşḳa maḥalldür. Sırr-ı dil o zamān maʿlūm olur ve o göñül ṣāḥibine, ṣāḥib-i dil tesmiye olunur. Zīrā aṣnām-ı ṣuver-i ẓāhiriyyeden taḫliye olmışdur. Eẓ-ẓāhiru ʿunvānu’l-bāṭın fehvāsınca zamān-ı cāhiliyyetde^[134] ḥīn-i fetḥ-i Mekke’de^[135] ʿaleyhi’ṣ-ṣalātu ve’s-selām efendimiz yed-i mübārekindeki miḥcenleriyle işāret buyurduḳda dīvārlardaki^[136] aṣnām^[137] endāḫte-i zemīn olurdı^[138]. Ve şāh-ı velāyet Ḥażret-i ʿAlī kerrema’llāhu vechehu ve rażiya’llāhu ʿanhu^[139] ḥażretlerine emr buyurulmaġla^{[140] [141]} kesr-i aṣnāmla beytu’llāhı taṭhīr buyurdılar. Binā´en ʿaleyh beyt-i merḳūmede^[142] nāvdān-ı dil Kaʿbe-i Mükerreme’deki^[143] altun oluḳ īmāsıyla bir cinās^[144] ve teşbīh olup^[145] göñül Kaʿbe’si^[146] nāvdānından maḳṣūd, aṣnām-ı ṣuver-i ẓāhiriyyeden vāreste olan göñüldür ki ḳıble-i ḥaḳīḳiyyeye teveccüh-i tāmından^[147] o maḳūle nāvdān-ı dilüñ s̠emeresi feyż yaġmurı aḳıdur. Zīrā öyle göñülde aṣnām-ı ṣuver-i ẓāhiriyyeden aġyār yoḳdur, āgāhdur. “Feyż-i Ḥaḳḳ nā-gāh āyed ber-dil āgāh āyed.” buyurulmışdur. Naẓar olunsa mevsim-i bahārda daḫi bārān-ı bahār nebātāta feyż-resān-ı bī-şumār olmaġla mebde-i neşv ü nemā-yı nebātāt^[148] olmaġın zamān-ı feyż tesmiye olunup^[149] sālik-i ṭarīḳ-i ile’llāh teʿālā^[150] daḫi^[151] şitā-yı muḥabbet-i mā-sivāyı ve aṣnām-ı sā´ireyi göñül Kaʿbe’sinden taḫliye itdükde nāvdān-ı dilden maẓhar-ı bārān-ı feyż olur ve nāvdān-ı dil dāru’l-beḳā ḳūçesi olmaġla ol reh-nümūn olaraḳ sırr-ı maʿādı fehm ider. Bārān-ı bahār ẓāhirde mebde-i feyż-i nebātāt olduġı gibi taḫliye^[152]-i Kaʿbe-i dil daḫi mebde-i feyż olmaġla^[153] ṭahāret-i kāmilesi^[154] ḥasebiyle cevher-i gencīne-i ʿaşḳ olup vāṣıl-ı sırr-ı maʿād olur. Bu evṣāfla mevṣūf olan göñüle beyt-i meẕkūrede “feyż mī-bāred ez-ū” didügi^[155] o nāyuñ ṣadāsı muḥarrik-i ʿaşḳ olduġından ol-vechle feyż bārānı^[156] yaġar dimek fehm olunur, Allāhu aʿlem.

Ṣā´ib^[157]:

4. Mī-bered ervāḥ-ı ḳudsī rā be-cevlāngāh-ı ḳuds

Bādbāy-ı īn çenīn der^[158]-ʿālem-i imkān kocāst

Ervāḥ-ı ḳudsiyyeyi meydān-ı ḳudse^[159] getürür. Buncılayın cābuk u bādbāy, ʿālem-i imkānda ḳandedür? İstifhām-ı inkārī vü taḥsīn maḳāmındadur. Yaʿnī ṣadā-yı nāydaki ḥālet iki ṭarafludur. Ehl-i hevādan olañ müstemiʿīnüñ hevāsına göre istiḥżārı derūnında ne vechle ise ḥālini ol-ṭarafa getürür. Ammā ehl-i hevānuñ ġayrı olup ḫāne-i ḳalbinde ās̠ār-ı ʿaşḳdan bir^[160] ẕerre ḳadar es̠er^[161] var ise muḥarrik olaraḳ derūnında ḥubb-ı vaṭan deryāsını temevvüc itdürür. Maʿnā-yı s̠ānī ehl-i taṣdīḳle me´lūf olan ervāḥ-ı ḳudsiyyeyi meydān-ı aḳdese^[162] getürmege bāʿis̠ olur. Yaʿnī tehlike-i nefsden^[163] ḫalāṣ idüp esfelden aʿlāya getürür. Recül-i nāḳıṣ iken merd-i kāmil olmaġa vesīle olur. Bu maʿnā mübtedi´un fi’s-sulūk^[164] olan sālik-i ṭarīḳ^[165]-i ile’llāha göredür ki^[166] egerçi meclis-i ʿaşḳa dāḫil olmış^[167] ancaḳ eline cām-ı ʿaşḳı alup bir cürʿa nūş itmemişdür. Ammā muḥarrik-i ʿaşḳ olan naġamāt-ı nāyla ḥīn-i istimāʿda^[168] maḳām-ı aḫẕı -ḳande ise- o maḳāma vāṣıl ider. Buncılayın çābuk-rev ve bādbāy ʿālem-i imkānda ḳandedür diyü istiḥsān ve mürşid-i kāmilüñ fıḳdānından daḫi bir ḫafī^[169] kināye olmaḳ^[170] iḥtimāldür ẓannolunur.

Ṣā´ib:

5. Hest der-her perde ān cādū-nefs rā cilveend

Ṣāḥibān-ı çeşm rā şemʿest kūrān rā ʿaṣāst

Ḥāṣılu’l-maʿnā her perdede ol sāḥir nefsiñ^[171] cilvesi vardur. Gözi olanlara şemʿdür ancaḳ aʿmālara ʿaṣādur. Maʿlūmdur ki aʿmā ittikā-yı ʿaṣāya^[172] muḥtācdur. Ḥubb-ı evliyāyla derūnı muḥib^[173] olan gözi açıḳlara naẓaran her ne-ḳadar aʿmā ise daḫi istimāʿ-ı naġamāt-ı nāyla bir neşāṭ-ı tāze ṣāḥibi olur. O maḳūle muḥibden mütenezzil olan ehl-i hevāda neş´e-i muḥabbet olmaz. Yaʿnī nāy ṣūret-i ẓāhirde bir ḳamışdur. Neyzene muḳārenetle cemādātdan^[174] iken te´s̠īr-i bedīʿ ṣāḥibi olur. Ẕikrolunan ehl-i hevā^[175] bu ṣūretde cemādātdan dūn^[176] olmış olur. Cādū nefs^[177] taʿbīri iki yüzlü maʿnāya olabilür. Biri budur ki cādūnuñ ʿameli siḥrdür, siḥr ise bāṭıldur. Firīfte-i ḥalāvet-i dünyā olanlara^[178] nefs-i emmāresi siḥriyle mesḥūrlardur. Ṣadā-yı nāy^[179] şehevāt-ı nefsiyyeleri ārzūlarını taḥrīk ider, o maḳūlelere ḥarāmdur. Anlara göre nāy bir kamışdan ʿaṣādur. Zīrā anlar aʿmālardur. Ancaḳ nāy, neyzene mütābaʿatla^[180] ṣadā-yı mü´es̠s̠ir ṣāḥibi olduġı gibi şol^[181] kimse ki mürşid-i kāmile muḳārenetle^[182] şehevāt-ı nefsāniyyesinden meslūb olsa enfās-ı ṭayyibesiyle mü´es̠s̠ir olaraḳ bu ʿaṣā-yı rūḥāniyle istiʿānet ider^[183], vuṣūl-i murāda^[184] sebeb olup siḥr-i ḥelāl olur. Fi’l-cümle nāyda ehl-i ḳulūb ve riyāżetüñ derd-i dāġ-ı derūnına müşābehet-i ṣuveriyye vardur. Zīrā ehl-i ḳulūb daḫi ṣūretlerini fenāya virüp derd-i derūndan^[185] ġayrı bir kārları yoḳdur. Binā´en ʿaleyh zebān-ı ṣūfiyyede ehl-i derd tesmiye olunurlar^[186].

Ṣā´ib:

6. Der-ḥarīm-i mī-keşān mestāne mī-gūyed^[187] soḫen

Çon be-ehl-i Ḥaḳḳ resed^[188] gūyā^[189]-yı esrār-ı Ḫodā’st^[190]

Me´āl-i soḫen, mī-keşān’ıñ bezm-i ḫāṣṣında sözi^[191] mestāne söyler. Zīrā lehv-i^[192] derūn-ı insānda her neye meyl bulunursa hevā-yı naġmesi anı taḥrīk ider. Tafṣīli muḳaddemki beytlerde ẕikr olunmışdur^[193]. Çünki ehl-i Ḥaḳḳ’a irişe esrār-ı Ḫudā’yı nāfiḫ olaraḳ sırr-ı rumūzāt beyān ider. Ehl-i Ḥaḳḳ’a nāy, mir´āt gibi vāḳiʿ olup^[194] derūnındaki rāz-ı pinhānı görür ve istimāʿ ider. Ehl-i ḳulūb olan ẕevāt-ı kirām cemīʿ-i efʿāli fiʿl-i Ḥaḳḳ’da görmekle ṣayt-ı naġamāt-ı nāy^[195] ile nā-şekīb ü bī-ḳarār olur. Zīrā^[196] rāz-ı derūnını iẓhār ve żamīrine dā´ir nice esrār^[197] işʿār ider. Ḥāṣılı istimāʿ-ı leṭā´if-i naġamāt-ı nāy ẕevḳini ehli bilür dimekdür.

Ṣā´ib:

7. Her çi herkes rā boved der-dil muṣavver mī-koned

Ān^[198] çenīn naḳḳāş-ı āteş-dest der-ʿālem kocāst

Her ne herkesüñ göñlinde ola ḫāṭırı aña^[199] taʿalluḳ itmiş ise anı muṣavver ider. Nāyuñ naġmesinde bu ḫāṣṣe-i bedīʿa olunca böyle āteş-dest yaʿnī çābuk^[200] ve ṣafḥa-i dile ṣūrī vü maʿnevī teleẕẕüẕ-i naḳş ider naḳḳāş ʿālemde^[201] ḳandedür? Maʿlūmdur ki ṣuver-i ʿālemüñ naḳş-ı gūnāgūnından ġaraż naḳḳāşı bilmekdür. Me´āl-i beyt^[202] iki ṭarafludur. Ẓāhiri budur ki ṣadā-yı nāyda bu ḫāṣṣe vardur ki ehl-i hevā^[203] derūnında ne bulur ise ḥīn-i istimāʿda^[204] anuñla meşġūl^[205] ve ẕevḳ-yāb olur. Anuñ içün ehline^[206] ḥavāledür. Ammā erbāb-ı ḳulūb ʿaşḳ u şevḳle ḥīn-i istimāʿda^[207] ḥubbu’llāhı ve^[208] ḥubb-ı resūlu’llāhı derūnında bulmaġla izdiyād-ı şiddet-i ʿaşḳ ve şevḳine tāziyāne olur. Çünki böyledür, ya buncılayın naḳḳāş-ı āteş-dest ʿālemde ḳandedür?^[209] İstifhām-ı inkārī ṭarīḳiyle mānendi ḳande^[210] bulunur, bulunmaz diyü taḥsīn żımnında fehm olunur.

Ṣā´ib:

8. Bī-nevāyī^[211] lāzım-ı bī-bergī uftādeest ū

Bā-vücūd-ı ānki bī-bergest dā´im bā-nevāst^[212]

Ḫulāṣa-i soḫen budur ki nevā iki maʿnāyı^[213] müşterekdür. Biri maḳām biri daḫi azıḳ maʿnālarınadur. İki maʿnā daḫi maʿnīdārdur. Mūsiḳīde nevā bir maḳām ismi olmaġla ṣanāyiʿ-i şiʿriyyedeñ olmış olur bī-nevā^[214] ve bī-bergī yaʿnī sermāyesüzlük lāzımı^[215] ona vāḳiʿ olmışdur. Ḥālbuki anuñ vücūdıyla bī-māye iken dā´imā nevā iledür. Vāḳıʿan ẓāhirde nāy bir ḳamış olup görünürde bī-nevā^[216] ve bī-sermāyedür. Ancaḳ ẓāhiren^[217] sīnesi^[218] delik, baġrı yanıḳ bī-berg ü^[219] bī-nevā ʿuşşāḳ-ı İlāhiyyeye teşbīhdür. Zīrā sūziş-i nāle^[220] vü efġānı ʿalāmet-i ʿaşḳdur. ʿĀşıḳ ise ḳayd-ı mā-sivādan^[221] ʿārī ve b-ī-nevālıḳ ve bī-çārelik cānibine cārīdür. Sermāyesi meskenet^[222] ü bī-çārelikdür. Velākin ʿāşıḳuñ her bir naġamāt-ı kelāmı bir cevher-nevā-yı^[223] girān-bahādur ki^[224] ḳābiliyyet ṣāḥibinüñ semʿine resīde olduḳda gūş-ı^[225] cān u diline bir gūşvāre-i feyż olur. Nāy daḫi ṣūretde egerçi^[226] bī-berg ü bī-nevādur; ancaḳ s̠emere-i teʾs̠ir^[227]-i nāle vü efġānı erbābına ḥavāledür ki tafṣīli ẕikr olunmışdur^[228]. Naẓar olunsa ẓāhirde daḫi^[229] bir kimsenüñ^[230] niyāz u fiġānı^[231] ṣūrī olaraḳ^[232] bī-berg ü bī-nevālıḳla bir meṣāliḥ-i ʿācizāne şey^[233] olsa^[234] lāzım gelen maḥalline niyāz u fiġānını^[235] te´s̠īr itdüremedügi^[236] ṣūretde ḥālbuki ol daḫi celī vü ḫafī fiġān-ı teşekkī ile şikāyet-i ḥāl ider. Ẓāhir ü^[237] bāṭın birbirlerinüñ^[238] ʿunvānlarıdur. Me´āl-i beyt bu olmaḳ fehm olunur^[239].

Ṣā´ib:^[240]

9. Beste der-vā kerden-i dil der-miyān deh cā kemer

Bendhā-yı dil-guşā-yı ū berīn maʿnā guvāst^[241]

Ḥāṣılu’l-maʿnā göñül fetḥ itmede güşāyiş-i derūnda miyānına on yirde kemer baġlayup ihtimām itmişdür. Anuñ göñül açıcı^[242] müferreḥ-bendleri bu^[243] maʿnāya şāhiddür. Ṣūreti dil-güşā olmasınuñ güvāhıdur. Ṣā´ib-i merḥūm bu beytde ṣanāyiʿ-i nükte-i şiʿr^[244] murād idüp nāyuñ boġum-bendlerini ʿaşḳ kemer-i ġayretine mis̠āl idüp cinās-ı şāʿirāne ile teşbīh-i belīġ murād itmişdür. Çünki ʿuşşāḳ-ı ilāhiyye ṭarīḳ-i ʿaşḳa girih-bend-i kemer-i ʿazīmet olup girmişlerdür^[245]. Çekilen şedā´id ü ālāma ġayret idüp mültefit olmayaraḳ maḳām-ı viṣāle irmişlerdür. Nāy^[246] daḫi delik sīne^[247] ve nāle vü efġāna mübtelā ve zerd ṣūret^[248], żaʿīf ü lāġar olmasınuñ^[249] teşbīh-i maʿnā-yı ḥaḳīḳiyyesi çille-keşān-ı merdān-ı ʿāşıḳān olmaḳ fehm olunur^[250]. Ve maʿānī-i^[251] ʿibāre-i beytden fuḳarā-yı ṭarīḳat-ı ʿaliyye-i Mevleviyyenüñ^[252] miyān^[253] bendi olan elif lāmında^[254] daḫi^[255] kemer-i ġayret maḳāmında bir īmā-yı ḫafī daḫi olmaḳ ẓann olunur. Allāhu^[256] aʿlem bi-ḥaḳīḳati’l-ḥāl.

Ṣā´ib^[257]:

10. Mī-koned seyr-i maḳāmāt u ne-mī-conbed zi-cāy

Kūçe kerdī mī-koned peyveste-i dā´im be-cāst^[258]

Ḫulāṣa^[259]-i maʿnā-yı^[260] soḫen maḳāmātı seyr ider ve maḥallinden yine ḥareket itmez. Her bir maḳāmı seyr ider^[261], gezer; ancaḳ yine kendi maḳāmında ḳā´imdür. Ṣoḳaḳ dolaşıcılıḳ ider. Lākin kendi^[262] maḥallinde pergār-vār yine s̠ābitdür. Teşbīh-i belīġle gūyā ehl-i sülūk ḥālini beyān ider ki sālik ḥīn-i sülūkında^[263] nuḳūş-ı gūnāgūn ʿālemine^[264] firīfte olmayup derūnı āşinā olduġı, maḳṣūdı^[265] ḫāne-i dilde ibḳā ve ṣuver-i ẓāhiriyyeyi ifnā idüp sefer-der-vaṭan-ı hūş der-dem-i ẕevḳ-ile ẕevḳ-yāb olaraḳ maḳāmında s̠ābit ola nāyuñ cemīʿ-i maḳāmātı^[266] dolaşup gene ibtidā eyledügi maḳāmda ḳarār-dāde olduġını teşbīh ider^[267]. Erbāb-ı ḥaḳīḳat muvāfıḳ-ı şerʿ-i şerīf^[268] olan sūretlerden her ṣūrete girer; ammā naẓarları mebde-i evveledür^[269], murād itmedükce^[270] reng virmezler. Mīzān-ı şerīʿatı^[271] der-dest ve ḫilāfını pest iderler. Ve yine setr-i ḥālle reng virmeyüp ḥāllerinde s̠ābit olurlar. Muḳallidān-ı zamāniyyeye^[272] ḳıyās olunmaḳ olmaz. Zīrā şerīʿatla ṭarīḳat tev´emdür. Şerīʿat^[273], ṭarīḳat ve^[274] ḥaḳīḳat cism-i vāḥiddür. Başḳa ẓann idenler şekk ü gümāna düşüp cādde-i ḥaḳīḳatden^[275] ḫurūc ve vādī-i baġy u ṭuġyāna vulūc itmişlerdür. Neʿuẕu bi’llāh^[276]!^[277]

Ṣā´ib:

11. Ez-riyāżet ṣayḳalī kerdest cism-i ḫ˘īşrā

Peyker-i nūrāniyeş āyīne-i gītī numāst^[278]

Me´āl-i soḫen; riyāżetden kendi cismini muṣayḳal eylemişdür. Yaʿnī kes̠āfeti leṭāfete taḥvīl idüp envār-ās̠ār-ı rūḥāniyyeye maḥal eylemişdür. Anuñ peyker-i nūrānīsi^[279] āyīne-i gītī-numādur. Vāḳıʿan cism-i ney riyāżāt^[280]-ı ehl-i ḳulūba müşābehetle mücellā olup herkesüñ ḥāl ü ṭabīʿatına göre naġamātında^[281] bir te´s̠īr ü ʿaks vardur. Bu bir teşbīhdür. Aṣḥāb-ı riyāżet^[282] ḳuvvet-i riyāżetle keşf-i ḳulūba mālik olmaġla ney daḫi sūrī ve maʿnevī herkesüñ ḥāline göre te´s̠īr-i naġamāt ider. Aṣḥāb-ı keşf-i ḳulūb daḫi dāḫil-i meclis olan kesānuñ ve zīr-i terbiyesindeki sālikānuñ ḥāllerine göre mużmer-i derūnı olan keyfiyyete vāḳıf olduḳda luṭfen ve keremen tecāhül-i ʿārifāne ile^[283] nāy naġamāt^[284]-ı tesliyesiyle mütesellī eyler.^[285] Bu ḥāl mürşid-i kāmilüñ^[286] ṣūret-i cemālde^[287] bir revişidür. Ammā sekr ü istiġrāḳ ṣāḥiblerinüñ ṣūret-i celālde iẓhārı, vech-i dīgerdür. Bu ḥaḳīr-i pür-taḳṣīr baʿżı zevāt-ı kirāmdan bu ḥāli nice kerre müşāhede idüp muḳteżā-yı hengām-ı şebāb pekçoḳ zīr-bār-ı ḥicāb olmışdur. Binā´en ʿaleyh dil-rubūde-i ḫalḳa-i irādeti olduġum sulṭānu’s-sālikīn^[288] vāḳıf-ı esrār-ı ṭarīḳu’t-taḥḳīḳ ḫ˘āce^[289] Muḥammed Ṣıddīḳ el-meşhūr bi-ibni’n-Neccār ḳaddesa’llāhu bi-sırrihi’s-settār^[290] efendimizüñ ḥużūr-ı kerāmet^[291] ẓuhūrlarına^[292] eks̠er evḳāt gitdügümde ġusl idüp istiġfār-konān olaraḳ giderdüm. Ḥāṣılı beyt-i meẕkūruñ^[293] maʿnā-yı ʿibāre-i ṣūriyye vü^[294] ḥaḳīḳası^[295] bālā-yı tercümeden ʿibāretdür.

Ṣā´ib:

12. Nālehā-yı por ḫam u pīçiş ez-īn vaḥşet-serā

Mī-bered dil rā be-seyr-i lā-mekān ez-rāh-ı rāst

Maḫlaṣ^[296]-ı soḫen anuñ pür ḫam u pīç nāleleri bu vaḥşet-sarāydan^[297] ḳulūbı seyr-i lā-mekāna^[298] getürür. Rāh-ı rāstda^[299] nükte-i şiʿr vardur^[300]. Mūsiḳīde rāst bir maḳām ismidür ki maʿlūmdur. Ancaḳ rāh-ı rāstdan merām istiḳāmet-i ṭarīḳ-i şerīʿatdür. Sālik^[301]-i ṭarīḳ-i ile’llāh rāh-ı şerīʿatda istiḳāmetle reh-rev-i ṭarīḳat ü ḥaḳīḳat olunca sermāyesi iḫtiyār-ı mücāhede olmaġın imtiḥān-ı mücāhede ile ḥabl-i āsāyişi bu vaḥşet-serāda pür-ḫam u pīç olduḳda maḳām-ı taṣabburda s̠ābit olup “الحبيب حبيب ^[302] كلّ ما جاء من” diyerek mütesellī olaraḳ maḳām-ı ʿaşḳa ḳadem nihāde olmaġla ol zamān seyr-i lā-mekān ʿālemleri^[303] rū-nümā olur ve illā felā. Bu beytde sālike īmā-yı mücāhede var^[304]. Naẓar eyle! Ney-zen ü nāy iẓhār-ı naġamāt idince ne zūrlar çekerler^[305]. Ḫulāṣa-i kelām^[306] maʿānī^[307]-i beyt bu vechle olmaḳ fehm olunur. Allāhu aʿlem^[308]

Ṣā´ib^[309]:

13. Çon ne-yābed yār bā-ney-nāme-i ser-besteest

Hem nefes çon yāft der-her nāleeş ṭomarhāst^[310]

Çünki nāy kendüye yār u hem-dem bulmaya bir nāme-i ser-bestedür. Yaʿnī mestūr u memhūrdur. Binā´en ʿaleyh nefḫ-i nāyı ṣūretde bilmeyenler bir şey fehm itmezler^[311]. Ancaḳ hem-dem ve hem-nefes bula onuñ her nālesi içre nice ṭomar ve her feryādında nice esrār vardur. Erbāb-ı ʿaşḳ^[312] kendü sırrına maḥrem bir ehl-i derde mülāḳī olsa maḥremāne birbirlerine nice nice cevāhir^[313] nis̠ār iderler. Ve bu maḳūle zevāt-ı kirām nāle vü efġānı ne idügin nāyuñ fehm iderler. Bu me´ālüñ ẓāhirde teşbīh-i rengīni^[314] ġurbetde pek ẓāhirdür. Mes̠elā bir kimse diyār-ı ġurbetde min-ġayri me´mūl^[315] kendi memleketinden bir aḥbābını görse ṭarafeynüñ ḫāne-i dilinde o ānda bir āfitāb-ı meveddet lemeʿān ider ki gūyā ṭarafeyn ṣıla-i raḥm itmiş olurlar. Ehl-i ḳulūb daḫi birbirlerine mulāḳī olup^[316] kendüye yār u hem-dem ve sırrına maḥrem bulduḳda ḥāl nice olur, fehm buyurula. Maʿānī-i beyt^[317] bu^[318] kūşeleri īmā murādı olmaḳ ẓann olunur. Allāhu aʿlem.

Li-Ṣā´ib^[319]:

14. Şest der-her dil-ki bended mī-keşed der-ḫāk ḫūn

Bā-vucūd-ı bī-per u bāl ḫodenkeş bī-ḫaṭāst^[320]

Ḫulāṣa-i maʿānī^[321]-i ʿibāre budur ki her göñüle ki şest baġlayup nişān-gāh eyleye, ḫāk ḫūna çeküp mecrūḥ ider. Ḥālbuki bāl u peri olmamaġla bile oḳı ḫaṭāsuzdur. Elbetde iṣābet ider. Maʿnā-yı^[322] s̠ānī şol göñül ki āfitāb-ı ʿaşḳdan ẕerre ḳadar bir şuʿle ile behre-mend ola^[323] o maḳūle müstaʿidd-i ʿaşḳ olanuñ derūnındaki cerīḥa-i ʿaşḳına nemek-pāş^[324]-ı feyż taḥassür olup iftirāḳ ʿālemini işʿār ve tezāyüd-i ārzū-yı viṣāle mūcib-i ıṣrār olur. Mine’l-ezel ṭarīḳ-i taṣavvufa müstaʿid ve sipihr-i derūnı tāb-ı āfitāb-ı ʿaşḳa^[325] maḥall olan kesān^[326] her ne-ḳadar girīzān ise de ʿālem-i semā-yı ġaybdan tīr-i menzilgīr-i feyż-i ʿaşḳ be-her-ḥāl o kimseye iṣābet ider diyü baʿżı zevāt^[327]-ı kirām nivişte-i ṣaḥīfe-i beyān itmişlerdür. Ṣā´ib-i merḥūm cā´iz ki bu me´āli murād itmiş^[328] ola^[329].

Li^[330]-Ṣā´ib.

15. Gerd-i ġurbet be-āstīn mī-conbed ez-sīmā-yı rūḥ

Ḫastegān rā merhemest u derd-mendān rā devāst

Ḫulāṣa-i maʿānī^[331]-i beyt ġurbet ġubārını ṣiyt u āstīn ile sīmā-yı rūḥ-ı ādemīden izāle ider^[332] ve ḫastelere merhemdür ve ehl-i derde^[333] devādur dimekdür. Çünki rūḥuñ naġamāt-ı mü´es̠s̠ire-i mūsiḳī-ile āşnālıġı vardur. Ne dem ki sīmā-yı rūḥdan gerd-i ġurbetṣadā-yı mü´es̠s̠ire āstīni ile izāle ola ġurbetde^[334] ġarīb iken ṣıla-i raḥm yaʿnī ʿālem-i vuṣlat^[335] rū-nümā olup ʿillet-i mebde’ ḫastelerine ve meʿād dertlilerine^[336] devā olur.^[337] “حب الوطن من الایمان” maʿnāsı nümāyān olaraḳ maṭlūbuñ ve vaṭanuñ senden ıraḳ degüldür edāları ^[338] “و نحن اقرب^[339] الیه من ^[340]حبل الورید” maʿnāları gūş-ı cāna vezān olur. Bu bābda bundan ziyāde maʿnā-yı dīgere muḳtedīr degülüm. Erbābına ʿaşḳ olsun. Allāhu aʿlemu bi-ḥaḳīḳati’l-ḥāl^[341].^[342]

16. Peyker-i zerrīneş ez-dāġ-ı dıraḫş-ı bī-şumār

Maḥżar-ı dāġ-ı ciger-sūz u ġam-ı bī-intihāst

Maḥṣūl-ı soḫen anuñ altun gibi peykeri yaʿnī ṣūret-i zerdi dāġ-ı dıraḫş-ı bī-şumārdandur. Dāġ cism-i nāyuñ delik sīneliginden, dıraḫş^[343] lafẓı şuʿle vü şaʿşaʿa olup vücūd-ı nāyuñ murād-ı pertevidür. Ve dāġ^[344]-ı ciger-sūz ve ġam-ı bī-intihānuñ maḥżarıdur. Yaʿnī ġam-ı bī-intihā ʿuşşāḳuñ menzil-i maḳṣūda resīde olunca ḳadar ʿālem-i hicrānda^[345] çekdügi şedā´id ü ālāmdan kināyedür. Onuñ ḥāl-i bāṭını ṣūret-i ẓāhirine şāhid ve ẓāhiri daḫi bāṭınına güvāhdur^[346], dimek fehm olunur. Ḫulāṣası ehl-i derd olanlara bir teşbīhdür. Maʿnā-yı^[347] ṭavīle^[348] iḥtiyāc olmaduġı ẓāhirdür.

Ṣā´ib^[349]

17. Kūh rā mī āred ez-feryād der-raḳṣu’l-cemel

Daʿvī-i temkīn numūden pīş-i ū yār rā girāst

Me´al-i soḫen kūhı feryādından raḳṣu’l-cemele getürür, taḥrīk ider. Ṣadā-yı nāyuñ kūha ʿaksi dimekdür. Kūhistānda nāy naġamāt itse kūh daḫi berāber bi’l-ʿaks ṣadā ider. O yāruñ öñinde temkīn^[350] göstermek kimüñ ḥadd-i iḳtidārındadur. Ve te´s̠īr-i ḫoş naġamāt-ı nāy ḥayvānātı ve daġı müteḥayyir idüp te´s̠īr ider. Bu daḫi maʿlūmdur ki pīş-i yārda ʿāşıḳda temkīn ḳalmaz, belki^[351] maḥvolur. Beyt^[352]: “ʿAşḳ ile yār degül muvāfıḳ/Rüsvāy gerek hemīşe ʿāşıḳ”. ʿAşḳ ile ʿaḳl eż-żıddānu lā yectemiʿān ḳabīlindendür. Meydān-ı ʿaşḳda raḫş-ı temkīn-ḫırām-ı ʿaḳl cevelāndan ḳalur, dimek maʿnāları murād olmaḳ^[353] fehm olunur.

Ṣā´ib

18. Nālehā-yı dil-ḫırāşeş çon ʿaṣā-yı Mūsevī

Ez-nihād-ı seng-i ḫārā çeşme-i raḥmet guşāst^[354]

Ḫulāṣa-i soḫen anuñ dil-ḫırāş naġmeleri Mūsevī ʿaṣā gibi seng-i ḫārādan yaʿnī seng-i ḫārānuñ nihādından çeşme-i raḥmet açıcıdur.^[355] Mis̠āli budur ki Mūsā ʿaleyhi’s-selām’uñ ʿaṣāsı seng-i ḫārādan muʿcize ile çeşmeler icrā itdügi gibi naġme-i nāy^[356] daḫi ḳulūb-ı fāsideye^[357] te´s̠īr idüp müstemiʿīni giryān itdügine bir teşbīhdür. Bu beyt tafṣīl-i maʿnāya muḥtāc degüldür.

Ṣā´ib^[358]

19. Der-kemend-i dil-şikāreş nīst çīn kūteh ki ū

Bā-ġarībī naġmehā-yı ū be-her gūş āşināst

Mulaḫḫaṣ-ı soḫen^[359] anuñ dil-şikār naġmeleri kemendinde ḳaṣīr^[360] büklümi yoḳdur. Ġarībligi ile bile her ḳulaġa āşnādur. Yaʿnī naġamātı mü´es̠s̠irdür, es̠eri ẓāhirdür dimekdür. Maẓhar-ı ʿaşḳ olan ʿuşşāḳ-ı ilāhiyyeye te´s̠īr-i naġamāt-ile feyż-i tezāyüd-i ʿaşḳ ifāżasına bādī olduġı bī-iştibāh olmaġ-ile onuñ dil-şikār naġmeleri kemendinde giriftārlıḳ ḫuṣūṣında tecvīz-i ḳuṣūr yoḳdur. Her ne ḳadar ṣūret-i ẓāhirde^[361] nāy sāde^[362] bir ḳamış ise de naġamātı te´s̠īriyle semʿ-i gūş-ı ehl-i hūşa āşnādur. Elbetde te´s̠īr ider^[363] dimekdür.

Ṣā´ib

20. Mī-bered dil rā birūn ez-rāh mī-āred be-rāh

Der-beyābān-ı ṭaleb hem rehzen u^[364] hem reh-numāst

Terceme-i soḫen göñli ṭaşra iledür^[365] ve getürür. Yaʿnī yoldan çıḳarur. Beyābān-ı ṭalebde hem yol urucıdur hem yol göstericidür. Ḥālāt^[366] u naġamāt-ı istiʿdād-ı ẕātīye ḥavāledür. Baʿżına^[367] sem ve ehline ʿayn-ı ḥayātdur. Sāmiʿi mā´il-i ṭabīʿat^[368]-ı süflī^[369] ise aña imdād ider. Menhiyyātdan olan maṭlabuñ^[370] ārzūsını taḥrīk^[371] ider, reh-zen olur. Eger istiʿdād-ı ẕātiyyesi ʿulviyyete teṣādüf itmiş ise reh-nümālıḳ ider. Yaʿnī ḫāne-i dilinde māye-i es̠er-i ʿaşḳ var ise o cānibi taḥrīkle ṭarīḳ-i Ḥaḳḳ’a refte refte^[372] reh-rev olaraḳ tezkiye-i nefse bāʿis̠ olur dimek fehm olunur. Mürşid-i kāmile muḳāreneti teşbīhdür. Allāhu aʿlem^[373].

Ṣā´ib:

21. Nīst der-her dil ki kūh-ı ġam ne-mī-pīçīd der-ū

Çon ṣadā der-kūhsāreş bīş-ter neşv ü nemāst^[374]

Muḥaṣṣal^[375]-ı soḫen her dilde ki kūh-ı ġam olmaya o göñle ṣarılmaz, ṣadā mis̠illü anuñ ziyāde neşv ü nemāsı kūhsārdadur. Maʿlūmdur ki ṣadā ṣaḥrāda ʿaks itmez, kūhsārda ʿaks ider. Yaʿnī derd ehlinüñ nāy-ı naġamāt istimāʿıyla derūnında derd olmayup nā-ehl olanuñ istimāʿı beyninde daġlar vardur dimekdür. Bir göñülde ki daġ-ı ġam-ı ʿaşḳ olmaya o göñüle te´s̠īr itmez. Beyt-i merḳūmede “ne-mī-pīçīd” yaʿnī ṣarılmaz te´s̠īr itmez dimekde daḫi bir teşbīh murād ider. Ehl-i ḳulūb ʿışḳ ve lablāb ismiyle^[376] müsemmā olan ṣarmaşıġı mis̠āl iderler. Ṣarmaşıḳ ne-vechle der ü dīvāra yapışup ṣarılur^[377] ise cām-ı ʿaşḳdan bir cürʿa nūş iden daḫi tā-be-maḥşer mestānelikden ayılmaz. ʿAşḳ ṣarmaşıġı daḫi göñül dīvārına bir kerre ṣarılur ise^[378] ġayrı ḳoymaz. Me´āl-i beyt bu kināyelerden ʿibāretdür.

Ṣā´ib

22. Gerçi ser-tā-pāy-ı ū yek mıṣraʿ-ı bercesteest

Her ser-i bendī ez-ū tercīʿ-i bend-i nālehāst

Ḫulāṣa-i^[379] soḫen gerçi ser-tā-be-pāy yaʿnī başdan ayaġa ḳadar bir mıṣraʿ-ı bercestedür. Öyle ise de onuñ her bendi başları nāleler terciʿ-i bendidür.^[380] Ṣā´ib-i merḥūmuñ^[381] bu beyti ġāyet rengīn ve ṣanāyiʿ-i şiʿriyye^[382] vü nükāt u meżamīn ile memlū u raʿnādur ki erbābınuñ maʿlūmlarıdur. Tercīʿ-i bendüñ maʿnāsı şāʿir mufaṣṣalan söyledügi soḫenden merām-ı dilini yine bir bendle^[383], bir beytde söyleyüp ḳarār itdügi gibi nāy daḫi ḳanġı maḳāmdan bede’e^[384] ile naġme-sāz olaraḳ yine bede’inde^[385] ḳarār-gīr olur. Ancaḳ ḳarār virince ḳadar her bir maḳām bendinde nice nice naġmeler ider ki her bir naġmesi bir terciʿ-i bend mis̠illü olur. Müstemiʿīnden olan^[386] ehl-i ḳulūb daḫi her bir nāle-i terciʿ-i bendinden^[387] ẕevḳ-yāb-ı rūḥānī olaraḳ menāzil-i ʿaşḳdan nice menzil ṭayyider.

Ṣā´ib:

23. Gerçi mī-dāred ḫaṭar ez-āstīn dā´im çerāġ

Z’āstīn efşānī-i ū şemʿ-i dilhārā żiyāst^[388]

Terceme-i soḫen gerçi āstīnden dā´im çerāġ ḫaṭar tutar ise de yaʿnī yen^[389] doḳunup sönmek olur. Ancaḳ nāyuñ āstīn-efşān olmasında şemʿ-i dillere żiyā´ ḥāṣıl olur dimekdür. Gūyā nāydan naġamāt-ı laṭīfeye hem-nefes olan nefesi āstīne teşbīh idüp mis̠āl getürmiş ola. Çünki nefes-i nevʿ-i benī ādemi āstīne teşbīh itmiş. Murād nefes-i ney-zen idügi vāżıḥdur; yaʿnī neyzen dem-zenān-ı nāy olduḳda ehl-i hevā olanlara^[390] ḫaṭar ise daḫi onuñ āstīn-efşānı neyzenüñ demzenānlıġla nāyuñ leṭā´if-i naġmesi erbāb-ı ʿaşḳuñ şemʿ-i dillerine nūr-ı żiyā´ ve ʿaşḳ ḥāṣıl ider dimek ẓannolunur. Çünki Ṣā´ib-i merḥūm bu ġazelüñ me´āllerinden ve maḳṭaʿ beyti mefhūmından ṭarīḳ-i Mevleviyye ricālinden idügi fehm olunur. Ve āstīn daḫi ḳola tābiʿ olmaġla^[391] āstīn-efşānī taʿbīrinden refʿ-i yed ile semāʿ-ı Mevleviyyeye^[392] daḫi^[393] ḫafī bir īmā murād^[394] olunmaḳ^[395] ẓannolunur. Allāhu aʿlem.^[396]

Ṣā´ib:

24. Āstīn-i Meryem’est u çāh-ı Yūsuf z’īn sebeb

Naġmehā-yı dil-firībeş rūḥ-baḫş u cān fezāst

Ḫulāṣa-i^[397] soḫen āstīn-i Meryem’dür ve çāh-ı Yūsuf’dur. Bu sebebden anuñ dil-firīb naġmeleri rūḥ-baḫş u cān-fezādur. Āstīn-i Meryem’den murād ʿiffet ü ʿiṣmet ve baʿżı rivāyete göre Cibrīl^[398] ʿaleyhi’s-selām Ḥażret-i Meryem’üñ āstīnine nefḫ-i rūḥ itdügine mebnī ola ve Yūsuf ʿaleyhi’s-selām ḥāżretlerinüñ ḥażret^[399]-i Zelīḫā ile çāk-ı dāmen ḳıṣṣasına ve çāhda maḥbūs olduġına īmā vardur. Yaʿnī erbāb-ı ʿaşḳ gürūhunuñ temkīn ṣāḥiblerine tezāyüd-i ʿiffet ü ʿiṣmetdür. Ve ʿadem-i temkīn ṣāḥiblerine çāh^[400]-ı Yūsuf’dur. Zīrā ʿaşḳ rūḥ-baḫş ve cān-fezādur. Ancaḳ ḫān-mān-suzluġı daḫi vardur. Deryā-yı ʿaşḳda baʿżen bora ve fırṭınaları vuḳūʿında ʿadem-i temkīn ḥasebiyle erbāb-ı ʿaşḳuñ baʿżından şaṭḥ u ṭāmāt ẓuhūra gelmekle ḥasebu’ş-şerʿ te´dīb lāzım gelür. Ve belki ḥükm^[401]-i ẓevāhir^[402]-i^[403] şerʿīyye ile iʿdāmı iḳtiżā ider. Muteḳaddimīnden Ḥuseyn el-Manṣūr ve ems̠āli mis̠illü^[404] “کلم الناس علی قدر عقولهم” fehvāsınca mütekellim olmaġa mecālleri olamaduġı içün lāzım gelür. Bu beytüñ maʿānīsinde^[405] ḳudret-i taṣarrufumuz bu miḳdārdur. Allāhu aʿlemu bi’l-ḥaḳīḳati^[406].

Ṣā´ib

25. Keştī-i dil rāst der-ṭūfān-ı ġam bād-ı murād

Der-beyābān-ı ṭaleb uftādegānrā dest ü pāst

Me´āl-i soḫen, ṭūfān-ı ġamda göñül keştīsine murād rūzīgārı^[407] maʿnīdür. Beyābān-ı ṭalebde düşmişlere el ve^[408] ayaḳdur. Vāḳıʿan ẓāhirde daḫi bir kimse ḥuṣūl-i murād-ile^[409] şād-mend olur. Her ne-ḳadar mübtelā-yı ṭūfān-ı^[410] ġam olsa ḥasebu’l-beşeriyye naġme-i nāyı istimāʿında küşāyiş-i^[411] derūnına sebeb olur. Erbāb-ı ʿaşḳuñ daḫi kānūn-ı dilinde vāḳiʿ āteş-i ʿaşḳı teskīn olmaġla bir cüz´ī menzil-i ʿaşḳdan üftāde olsa naġmesiñ istimāʿla āteş-i ʿaşḳı ʿalev-ḫīz olup rūḥānī ẕevḳ-yāb olur dimek ẓannolunur.

Ṣā´ib

26. Bā-tehī destī nehed enguşt ber-çeşm-i ḳabūl

Her dil-i^[412] bī-berg rā k’ez-vey temennā-yı nevāst^[413]

Ḥāṣılu’l-maʿnā tehī destlik ile ḳabūl barmaġını gözi üzerine ḳor^[414]. Her bī-berg dil; yaʿnī sermāye-i göñülden bī-behre ise de^[415] andan nevā temennāsındadur. Vücūd-ı nāydaki delikleri göze teşbīh gibidür. Ney-zen barmaḳlarını deliklere ḳoyması gūyā başım gözüm^[416] üzre diyü temennā-yı nevā idene iṭāʿat u müsāʿade maḳāmında bir teşbīhdür. Sermāye-i göñülden bī-behre olan faḳīr-i bī-dil nevā temennāsında olup merzūḳ-ı ṣafā-yı naġmesi olunca... Ḥālbuki delik sīne olup ehl-i derd^[417] olan ʿāşıḳlar^[418] çeşm-i ḳabūl ile engüşt ber-dehān-ı ḥayret olaraḳ^[419] nevā-yı naġmesi temennāsındadur. Bu^[420] me´āl^[421] fehm olunur. Allāhu aʿlemu bi-ḥaḳīḳati’l-ḥāl^[422].

Ṣā´ib^[423]

27. Ḫāme-i zerrīn-i ū der-dīde-i kūtāh bīn

Mī-numāyed ḫuşk ammā medd-i iḥsāneş resāst

Maḥṣūl-i soḫen onuñ ḫāme-i zerrīni dīde-i kūtāh-bīnde ḳurı gösterür. Ancaḳ anuñ medd-i iḥsānı resādur, vāṣıldur dimekdür. Nāyuñ ṣūret^[424]-i zerdini^[425] altun ḳaleme teşbīhdür. Ẓāhirde iḥsān-ı nā-be-cāya daḫi telmīḥdür. Bu nāyuñ altun ḳalemi ẓāhir-bīnlere^[426] her-ne-ḳadar^[427] ḫuşk görünür ise de yaʿnī naġamātı nā-ehl semʿinde ḥaḳīrāne istimāʿ olunur ise daḫi ammā erbāb-ı vecd ü ḥāle medd-i iḥsānı maḳbūl u merġūb olaraḳ ziyādesiyle resādur. Ehline ḥavāledür dimek gerekdür.^[428]

Ṣā´ib

28. Hest bā-deryā-yı raḥmet-i cūy-bāreş muttaṣıl^[429]

Hemçu āb-ı zindegī z’ān naġmehāyeş cān-fezāst

Ḫulāṣa-i soḫen anuñ cūybārı deryā-yı raḥmetle muttaṣıldur. O sebebden āb-ı ḥayāt mis̠illü anuñ naġmeleri cān-fezādur. ʿUşşāḳ-ı İlāhiyye nāle vü efġān-ı nāyı kendi derd-i derūnı nālelerine^[430] muvāfıḳ bulmaġla ḥīn-i istimāʿda^[431] iktisāb-ı ṣafā-yı rūḥāniyye^[432] ile müstaġraḳ-ı raḥmet-i İlāhī olmasına bāʿis̠ olur. Binā´en ʿaleyh cūybārı deryā-yı raḥmetle muttaṣıl dimekdür. Yoḫsa nāy cemādātdan bir ḳamışdur. Deryā-yı^[433] raḥmetle münāsebeti yoḳdur. Muṭlaḳan insān-ı kāmilüñ cūybār-ı ʿaşḳ-ı derūnını^[434] nālesiyle muḥarrik olaraḳ deryā-yı raḥmete ḳarīn ile feyż-yāb olmasına bādī idüginden kināyedür. Vel-ḥāṣıl^[435] naġamāt-ı nāzikānesi^[436] ġıdā-yı rūḥ olmaġla mādām ki maḳām-ı ʿaşḳda s̠ābit ü müstaḳīm olan ʿuşşāḳ-ı İlāhiye istimāʿıyla rūḥını ġıdālandura. Rūḥāniyyet cānibi ḳuvvet bulup ʿasākir-i nefs ü hevā perīşān olur.^[437] Me´āl u ḫulāṣa-i beyt bu vechle olmaḳ gerekdür.^[438]

Ṣā´ib

29. Der-şikest-i leşker-i ġam tīr-i rūy-ı terkeşest

Der-kuşād-ı ʿuḳde-i ḥācet ser-enguşt-i seḫāst

Mulaḫḫaṣ-ı^[439] soḫen ġam leşkerini şikest itmede anuñ terkeşinüñ yüzindeki oḳdur. Yaʿnī her bir naġmesi izāle-i ġama bir tīr-i defʿdür. İḥtiyāc-ı ʿuḳdesin açmaḳda münḥal itmekde seḫānuñ baş barmaġıdur. Ney-zen baş barmaġını ḥīn-i icrā-yı naġamātda^[440] nāy deliklerine vażʿından kināyedür. Zīrā ney-zen barmaḳlarıyla nāy deliklerini açup ḳapamaġla icrā-yı naġamāt ider. Muḥtācīnden olanlara istiḥyādan olan kesān ḥīn-i iḥsānda^[441] muḥtāc olanı^[442] ne vechle mesrūr iderse teşbīh ṭarīḳiyle naġamāt-ı ṣadā-yı nāy daḫi erbābı olan ʿāşıḳān u ṣādıḳāna^[443] ol-vechle iʿṭā-yı naḳdīne-i ṣafā-yı rūḥānī iʿṭā^[444] ider dimek ẓannolunur.

Ṣā´ib

30. ʿĀşıḳ^[445]-ı nā-kām ve’z-dildār-ı dūr uftādeest

Āh-ı serd u çehre-i zerdeş ber-īn daʿvā guvāst

Me´āl-i soḫen, nā--kām ʿāşıḳ dildārdan baʿīd düşmişdür. Binā´en ʿaleyh anuñ bārid āhı ve çehre-i zerdi bu daʿvā üzerine güvāhdur. Bu beytüñ maʿnāsı iftirāḳ-ı ʿālem-i ezel şikāyetinden^[446] ʿibāret bir ḥikāyedür, tafṣīle muḥtāc degüldür. Sulṭānu’l-evliyā Ḥażret-i Mevlānā ḳuddise sırruhū efendimizüñ maṭlaʿ-ı Mes̠nevī’leri olan beyt^[447]: “Biş’nov ez-ney çon ḥikāyet mī-koned/Ez-codāyīhā şikāyet mī-koned” me´āline ʿārif olan zevāt-ı kirāmuñ^[448] maʿlūmlarıdur.^[449]

Ṣā´ib

31. Ġayr-ı ney k’ez-reh-guẕār çeşm mī-nāled mudām

Der-miyān-ı derd-mendān dīde-i nālān girāst^[450]

Me´āl-i soḫen nāyuñ ġayrı dā´imā göz reh-güẕārından nāle ider. Derd-mendān miyānında ʿacabā öyle nālān olur, kimüñ gözi vardur. Yaʿnī her bir göz anuñ gibi nālān olamaz, farḳ vardur, dimekdür. Vāḳıʿan ẓāhirde diḳḳat-i naẓar olunsa neyzenüñ ḥīn-i icrā-yı naġamātda^[451] çeşm-i^[452] taḥayyül-i maʿnevīsi ve naẓar-ı diḳḳat-i ṣūrīsi nāyedür. Nāyuñ daḫi müstaʿidd-i nāle olan bāṭını ifāża-ı nefesle sīne deliklerinden nāle vü efġāna başlar. Reh-güẕār-ı çeşm taʿbīri cinās u teşbīh olaraḳ^[453] nāyuñ deliklerinden kināye olmaḳ ẓannolunur. Allāhu aʿlem.^[454]

Ṣā´ib

32. Mī-güẕāred ber-ser ez^[455]-lebḥā-yı muṭrib tāc-ı laʿl

Çon nefes z’ān ber-dil-i ʿuşşāḳ fermāneş revāst

Ḥulāṣa-i soḫen muṭribüñ leblerinden başına tāc-ı laʿl geçürür. Çünki ol nefesden ʿuşşāḳuñ göñli üzre anuñ^[456] fermānı revādur. Zīrā fermānı dil-i^[457] ʿuşşāḳa muvāfıḳdur. Muṭribden murād ney-zendür. Tāc-ı laʿl nāyuñ baş pāresi ve neyzenüñ leblerinden kināye bir teşbīhdür. Naġamāt-ı nāy dil^[458]-i ʿuşşāḳuñ ġıdā-yı rūḥānīsi olmaġla naġamātı fermānı revādur. Maṭlūb u merġūb-ı dil-i^[459] ʿuşşāḳdur dimek fehm olunur. Maʿnā-yı dīgere müteḥammil degüldür. Cinās u teşbīh ve medḥ-i şāʿirāneden ʿibāretdür. Feʾfhem^[460].

Ṣā´ib

33. Īn ġazel Ṣā´ib me rā ez-feyż-i Mevlānā-yı Rūm

Ez-zebān-ı ḫāme-i şekker-feşān bī-ḫ˘āst ḫ˘āst^[461]

Maʿnā-yı soḫen^[462], bu ġazel baña Ṣā´ib Mevlānā-yı Rūm’uñ feyżinden olaraḳ zebān^[463]-ı ḫāme-i şeker-feşāndan^[464] ister istemez yaʿnī bī-tekellüf ẓuhūr eyledi^[465] dimekdür. Ḫulāṣa-i maʿnā beytden ẓāhirdür. Ṣā´ib-i merḥūm bendegān-ı ṭarīḳat-ı ʿaliyye-i Mevleviyyeden imiş. Binā´en ʿaleyh^[466] bu maḳṭaʿ beyti^[467] derūn-ı ʿācizānemi tercümeye cezb itmekle bu ārzū ile bu miḳdār perīşān güftār ḳāl u ḳaleme alınaraḳ tebyīż-i varaḳçe-i beyāna ictisār^[468] olundı^[469]. Meşhūd^[470]-ı bāṣıra-i ʿirfānī olan iḫvāndan niyāz-mendüm ki baʿż-ı ḥalel ve ḳuṣūr^[471] olan mevāżıʿını zeyl-i setr ü ʿafvla mestūr ve muʿāmele-i ḫaṭā-pūşı ile bu ʿabd-i aḥḳarı mesrūr buyurup ḫayrla yād buyuralar.^[472] Temmet et-tercume seneu elfu mi´eteyni erbaʿa ve s̠elās̠ūn^[473].